Boeken van Roxane van Iperen

De twaalfjarige M. groeit op in twee werelden. Thuis is er chaos en geweld, op school past ze zich geruisloos aan. Haar ouders zijn continu op de vlucht - voor de buitenwereld, elkaar, hun eigen demonen - en sleuren M. mee, van dorp naar dorp, van school naar school.

Ze zoekt haar heil in de natuur en bij andere buitenstaanders - de bewoners van een vakantiepark, de reizigers in een woonwagenkamp, een groep kunstenaars in het bos. Maar nergens krijgt ze de kans om wortel te schieten, of, belangrijker nog: om met iemand een gedeeld verleden op te bouwen. Voor iedereen is ze slechts een voorbijganger. En als er niemand getuige is van je leven, besta je dan wel?

Dat beloof ik is het verhaal van een meisje dat alles in haar jonge leven moet bevechten om overeind te blijven. En uiteindelijk voor een onmogelijke keuze komt te staan.

Boekenweekessay 2021, De genocidefax.

Rwanda, januari 1994. Het is voor Roméo Dallaire, generaal van de VN Vredesmissie ter plaatse, glashelder dat als de VN de komende 36 uur niet ingrijpt, de animositeit tussen de Hutu’s en de Tutsi’s zal ontaarden in een ongekend bloedbad. Wanhopig probeert hij de rest van de wereld hiervan te overtuigen, maar die weigert verantwoordelijkheid te nemen.

Het vergt een haast bovenmenselijke moed om je binnen eigen kring uit te spreken tegen onrecht. Bijna niemand doet het, omdat loyaliteit en de drang naar verbondenheid vaak sterker blijken.

In De genocidefax vertelt Van Iperen op adembenemende wijze het relaas van een man die machteloos moet toezien hoe een van de wreedste conflicten van de 20e eeuw zich voor zijn ogen ontvouwt. Daarbij houdt ze niet alleen zichzelf een spiegel voor, maar ook de lezer.

Het jongetje Anjo groeit op in een oude schuur, ergens op de eindeloze zandvlakte van Brazilië. Voor hem en vijf andere verweesde kinderen is elke dag een beproeving - er is nauwelijks eten en voortdurend worden ze blootgesteld aan de wrede grillen van hun 'voogden' en gasten.

Een eeuwigheid verder ligt een wereldstad met haar sloppenwijken. Twee jonge prostituees proberen zich er vol goede moed door het leven te slaan, terwijl ze dromen van een betere toekomst. Alles verandert als een van hen zwanger wordt.

In de stad zelf woont agente Elizabet, getrouwd met de hoofdcommissaris van politie die vecht tegen de corruptie in zijn korps. Ze heeft een goed huwelijk, een mooi huis en een huishoudster die haar dierbaar is, maar het ontbreekt haar aan dat ene.

In Schuim der aarde verweeft Roxane van Iperen deze levens tot een wervelend verhaal over pijn, verlies en het gemis van dingen die nooit zijn geweest. Ze neemt de lezer mee naar een wereld waar moraliteit en maakbaarheid holle begrippen zijn, en er maar één doel is: overleven.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn de twee joodse zussen Janny en Lien Brilleslijper actief in het verzet in Amsterdam en Den Haag. Als het net zich rond hen begint te sluiten, moeten ze onderduiken. Ze komen terecht in 't Hooge Nest, een villa verscholen in de bossen van 't Gooi. Spoedig zal het huis onder hun leiding uitgroeien tot een van de grootste onderduikadressen in Nederland.

Terwijl de laatste joden in het land worden opgejaagd gaat het leven van enkele tientallen onderduikers zo goed en kwaad als het gaat door, pal onder de neus van NSB-buren en nazikopstukken. Als het einde van de oorlog in zicht is, wordt 't Nest verraden en de familie Brilleslijper belandt met het laatste transport in Auschwitz, samen met de familie Frank.

Het kwaad kwam niet van buiten, maar uit onszelf. Om het moerasland heen blijven fietsen en alleen op het prille bloemenveld wijzen, is lui en gevaarlijk. Alles wat toen gebeurd is, kan per definitie nogmaals gebeuren en die kans wordt alleen maar groter als er geen streven is het gebeurde ten minste te onderzoeken.

Sinds de verschijning van 't Hooge Nest in november 2018 hebben talloze lezers Roxane van Iperen geschreven. Ontroerende brieven met ontboezemingen over de oorlog, over onbesproken leed en over opgroeien in een door trauma's getekend gezin. Maar ook kwam er nieuwe informatie over personen uit 't Hooge Nest aan het licht, die door deze publicatie wordt ontsloten.

Een simpel streven zoveel mogelijk stemmen aan het woord te laten. Geen historici, onderzoekers of oorlogskenners, hoewel die niet zijn uitgesloten, maar willekeurige lezers die zich geroepen voelden hun persoonlijke ervaringen op te schrijven over gebeurtenissen nu of uit die tijd.

Samen met de 4-meilezing Stemmen uit het diepe die ze in 2021 uitsprak, de Cleveringalezing en het aangrijpende relaas over de ontruiming van de psychiatrische instelling Het Apeldoornsche Bosch in 1943, vormen deze brieven een reflectie op de realiteit van onderdrukking, wegkijken, moed en medemenselijkheid.

Het zwijgen hielp niet. In hoeverre de brieven iets van het zwijgen opheffen is niet te zeggen - zij die in het zwijgen volharden schrijven niet.

Hoe de middenklasse haar liberale waarden verloor...

Nederland heeft lang een zelfbeeld van openheid en tolerantie gehad. Dat beeld kwam voort uit het naoorlogse optimisme van de middenklasse, die geloofde in kansengelijkheid, ongeacht afkomst of achternaam, en het belang van goede publieke voorzieningen. Zo zou elke nieuwe generatie het beter krijgen dan de vorige.

Het geloof in vooruitgang is de afgelopen jaren afgebrokkeld en heeft onder invloed van de politiek plaatsgemaakt voor een sterke hang naar zelfbehoud, met extreme sentimenten tot gevolg. In Eigen welzijn eerst laat Roxane van Iperen op prikkelende wijze zien hoe dit heeft kunnen gebeuren, en spreekt ze de hoop uit dat de middenklasse opnieuw de vooruitgangsgedachte omarmt.