Boeken van Alfred Birney

Mark de Wolf verlangt terug naar het tehuis dat hij ooit samen met Leo Sanders (Tamara's lunapark) heeft bewoond. Bij het reconstrueren van het verval van zijn geliefde gebouw komen herinneringen aan personen weer boven en vraagt hij zich af of ook zij in hun bewegingen door heimwee werden (en worden) gedreven. Misschien zal hij deze mensen na bijna twintig jaar weer terugzien op de reünie, wanneer het gebouw al lang niets meer is dan een paradijselijke luchtspiegeling voor de een - en een spookkasteel voor de ander.

In ruim dertig jaar schrijverschap onthaalde Alfred Birney, winnaar van de Libris Literatuur Prijs 2017, zijn lezers op tientallen prachtige verhalen. Een selectie van de meest fascinerende zijn deels herzien en bijeengebracht in deze bundel.

De geheimzinnige meerval duikt in een groot aantal vertellingen op en symboliseert het verlangen naar liefde en het raadsel van de onbereikbare vrouw. Een andere inspiratiebron is het Indische verleden, dat onlosmakelijk verbonden is met het leven van de auteur.

‘Wat een geweldige schrijver’, zei Adriaan van Dis over Alfred Birney. Dat daar geen woord van gelogen is, bewijst deze bundel.

In De onschuld van een vis voert Alfred Birney opnieuw de Indische vader op, ditmaal niet als slachtoffer van een complex koloniaal verleden, maar als schuldige aan de verwoesting van zijn gezin. Eén van zijn zonen, Edu, wordt door zijn moeder op het verlaten huis afgestuurd wanneer de vader niet meer terugkeert van een reis naar zijn geboortegrond in Indonesië. De man is vermist; is hij dood?

Zodra de verloren zoon het huis van zijn vader betreedt wordt hij met beladen voorwerpen uit zijn jeugd geconfronteerd. Ze roepen herinneringen op aan de man die na de onafhankelijkheidsstrijd in Indië naar Nederland kwam en ook daar het vechten niet kon laten: hij zette er een sportschool op en behandelde de leden van zijn gezin als de gevangenen die hij vroeger voor de Nederlanders in Indië verhoorde. Zijn vissen had hij echter lief. Wanneer de zoon het aquarium uit zijn jeugd ontdekt, beginnen zijn herinneringen obsessieve vormen aan te nemen.

Voor een Helmondse schoenmakersdochter, een Indische voormalige oorlogstolk en hun zoon – de verteller – bestaat er geen heden. Er is alleen een belast verleden: de jeugd van de moeder tijdens de Tweede Wereldoorlog in Brabant; de jeugd van de vader, die na de oorlog van Oost-Java naar Nederland vlucht; en de jeugd van de verteller die, geterroriseerd door zijn paranoïde vader, zijn tienerjaren op een internaat doorbrengt.

Jarenlang zal hij zijn ouders achtervolgen met vragen over de oorlog, die ook hij als een zware last met zich meedraagt. Hun verhalen zijn spannend, hilarisch, gruwelijk, treurig en rauw. Hun onderlinge verhouding is afwijkend: ze zijn eerder tot elkaar veroordeeld dan dat ze een liefhebbende band hebben, met de herinnering als hun gezamenlijke vijand.

De verhalen in Fantasia raken elkaar op het terrein van de seksualiteit, maar verder zijn ze geweldig gevarieerd. Birney kiest thema's die ook in zijn romans voorkomen, zoals eenzaamheid, jaloezie en geweld. In prachtige taal beschrijft hij een wereld die soms lieflijk is en dan weer ijzingwekkend kil en leeg.

Tot dusver publiceerde Birney louter romans. Fantasia is zijn eerste verhalenbundel. Een aantal verhalen verscheen eerder in tijdschriften, kranten en gelegenheidsuitgaven.

In Het verloren lied komen alle motieven samen die in Alfred Birneys eerdere boeken speelden: een weggedrukte Indische achtergrond, het internaatsleven, muziek, geweld en erotiek. Het boek voert de lezer terug naar een roemrucht tijdperk dat al ver achter ons ligt, maar dat menigeen nog altijd weet te bekoren: de roerige jaren zestig. Het verhaal speelt zich grotendeels af in het voor velen ongekende en verbazingwekkende milieu van verschillende internaten.

We volgen Michael Langenacht van zijn achtste tot zijn achttiende jaar op zijn tocht langs tijdelijke onderkomens en zien onvergetelijke personen komen en gaan. De jongen zelf koestert verbeten de herinnering aan dat ene lied, dat hem steeds weer aan de radio gekluisterd houdt, in de hoop dat hij het eens weer te horen zal krijgen.

Wachtend op een operatie ziet Alan Noland vanaf zijn ziekenhuisbed de multiculturele samenleving aan zich voorbijtrekken. Ongegeneerd etnisch profilerend legt hij zijn tijdelijke leefomgeving onder een microscoop. Wat hij ziet verbaast, ergert en vermaakt hem zodanig dat hij zijn eigen levensgevaarlijke fysieke toestand bijna vergeet.

Voor dit boek, het eerste nieuwe werk na De tolk van Java, heeft Alfred Birney zijn pen geslepen en vervolgens in een vloeistof gedoopt waarvan alleen hij de samenstelling kent. Maar dat er gif en lachgas in zit moge duidelijk zijn. Onduidelijk is wat zijn held tegemoetgaat.

Michael voelt zich een verdwaalde reiziger in het turbulente leven van zijn ouders: een matige muzikant en een variétédanseres. De radio, met zenders die namen hebben als exotische oorden, voert de jongen mee naar een andere wereld. Maar zijn dromen slaan elke keer weer kapot op de harde werkelijkheid.

Drie episoden uit het leven van de muzikant en componist Arno. Als jongetje dat viool studeert, als aankomend gitarist aan het conservatorium en later als uitvoerend musicus en componist. Arno is omringd door steeds twee intrigerende vrouwen: een oudere en een leeftijdgenote, die in verschillende gedaanten periodiek lijken terug te keren. De oudere representeert min of meer de lichamelijke kant, de jongere min of meer de zielsverwantschap.

Geheimzinnig is dat de jongere steeds een bepaalde relatie heeft met een vis. Het is de meerval uit Birney’s roman De onschuld van een vis. Maar wie is dat meisje dat steeds terugkeert en wat betekent zij voor hem? Is ze misschien een zus of gewoon niet meer dan een toevallige dubbelganger die de allereerste verliefdheid weerspiegelt?

De dertigjarige tekenaar Leo Sanders sluit zich op in zijn flat terwijl zijn weggelopen vriendin elders ligt te bevallen. Beïnvloedt door een kindertehuisverleden kan hij het idee niet verdragen dat straks hun kind de 'oer-schuilkelder' zal moeten verlaten en terecht komt in de wereld die hij als bedreigend ervaart. Dat is de wereld als een doolhof vol trappen en geheimzinnige gangen, waar de vele kamertjes niet alleen erotische verrassingen, maar ook toegang tot het verleden bieden.

Vogels rond een vrouw zou een modern Indisch spookverhaal genoemd kunnen worden. Alan Noland, oudste telg uit een Indisch gezin raakt als kind onder de indruk van het portret van zijn grootmoeder, van wie een duistere magische werking lijkt uit te gaan. Tijdens zijn volwassenwording treedt gaandeweg een positieve fascinatie op voor deze Chinese vrouw. Hij gaat op zoek naar haar achtergrond en bezoekt haar graf op Java.

Dwars door het verhaal loopt de dominante lijn van de vader, die met zijn onverwerkt oorlogsverleden tussen kleinzoon en grootmoeder in staat. Zo krijgt de speurtocht een tweevoudig karakter: hij leidt steeds terug naar de vader. Of is hij drievoudig en leidt hij uiteindelijk terug naar de zoeker?

De drie rivieren is een drieluik dat zich afspeelt in Schotland, Nederland en Indosië. Een Nederlandse gitarist zoekt in Schotland naar zijn Europees-Aziatische voorgeschiedenis en ontmoet er een fascinerende vrouw, die hij uit een ballade van vroeger meent te herkennen. In eigen land ontmoet hij tijdens een optreden zijn dubbelganger, die hem een vervreemdend gevoel geeft over zijn afkomst. In Indonesië is hij niet op zoek naar zijn voorgeschiedenis, maar ontmoet hij toch mensen die hem via een onontkoombare weg met de overledenen uit zijn voorgeschiedenis in contact brengen.

De drie rivieren bevat de boeken:

1. Rivier de Lossie
2. Rivier de IJssel
3. Rivier de Brantas

Hoe komen drie benen op een wapenschild terecht en meer dan duizend jaar later op het etiket van een ketjapfles? Waardoor worden mensen soms dagenlang achtervolgd door hetzelfde lied? Waarom zijn het zo vaak onbekenden die ons heel anders naar de dingen laten kijken? Vragen uit de sfeervolle novelle Rivier de Lossie, die zich afspeelt in Schotland in de beginjaren negentig van de vorige eeuw.

Een Nederlandse folkgitarist is er op zoek naar zijn Schots-Aziatische voorgeschiedenis. Tegen het decor van leisteen en voortspoedend water ontmoet hij een betoverende vrouw die hij uit een ballade uit zijn vroegere repertoire meent te herkennen. Maar wie is zij in werkelijkheid? Rond hun kortstondige samenzijn spelen thema's die altijd actueel zijn: oorlog, migratie, afkomst, de fascinatie voor het onbekende en het noodlot.

Een muzikant hoopt op een wilde nacht met een zangeres die hij moet begeleiden. Maar er is een derde in het spel: een dubbelganger die hem een vervreemdend gevoel geeft over zijn afkomst en een grote kennis van het Nederlands koloniaal verleden aan de dag legt.

De muzikant krijgt het idee te moeten kiezen tussen de liefde en zijn zucht naar historische kennis. Wellicht zal hij zijn vaders motieven leren doorgronden: een politiek vluchteling onder de vlag van Nederland anno 1950.

Ik heb een zwak voor preludes, voor dat wat begint, wat worstelt met de aanvang of eenvoudig zonder enige worsteling begint, de prelude als lente die iets groots aankondigt of waarop direct, zonder tussenliggende zomer, het verval van de herfst volgt, de prelude als instrumentaal voorspel zonder vastliggende vorm of als een improvisatie die voor het hoofdwerk wordt gespeeld, dan wel als opwarmer voor de muzikant of als mogelijkheid je virtuositeit te tonen, de prelude desnoods als aanloop waarmee je je instrument stemt, als inleiding van een suite of als een stuk dat aan een fuga voorafgaat en hiermee een contrast vormt, en anders gewoon als officieel muziekstuk, als zelfstandige compositie, in het extreemste geval als opperste vorm van verveling - het maakt me allemaal niet uit: de prelude is mijn favoriete muziekvorm. De prelude laat iets open. Altijd. Maar daar, in dat hotel, met die onaflatende karavaan van herriemakers langs mijn balkon, in het smorende Jakarta onder een deken van smog waar geen satellietcamera doorheen kon gluren, hoorde die gitaarmuziek niet thuis.

Is de droom van een vrouw een waanvoorstelling of toch niet?

De taart en de kat is speciaal geschreven door Alfred Birney voor MatchBoox (een boek in een luciferdoosje) en geïllustreerd door Joyce Bloem.

Indische gezichten bevat:

1. Vogels rond een vrouw
   
2. De onschuld van een vis

Indische gezichten verenigt Alfred Birneys Indische romans Vogels rond een vrouw en De onschuld van een vis in één band. Beide boeken geven een onvergetelijk beeld van de Indische vader, inmiddels een klassieke figuur in de Nederlandse literatuur. In het eerste boek wordt hij geschetst als slachtoffer van de oorlog in het voormalige Nederlands-Indië, in het tweede boek als schuldige aan zijn eigen oorlogsverleden en de nawerking in zijn huwelijk en op zijn kinderen.

De Maanden omvat twaalf maanden, twaalf boekjes, twaalf schrijvers. Ieder boekje nodigt je uit om anders naar de tijd van het jaar te kijken. Het is een reeks om te verzamelen, koesteren en een prominente plek in je boekenkast te geven. De vormgeving vanbinnen én vanbuiten is chic aantrekkelijk. Alle omslagen worden gemaakt door dezelfde kunstenaar. Elk boekje verschijnt net voor het begin van de maand. Het houdt de lezer gezelschap terwijl de maand verstrijkt en nodigt je uit anders naar de tijd van het jaar kijken.

In Januari voert Alfred Birney een jonge folkie op die met zijn gitaar begin jaren zeventig rondzwerft langs allerlei adresjes van vage bekenden.

Aan het begin van de zeventiende eeuw zetten de Hollanders voet aan wal in de Oost en gaan een verbintenis aan met de bewoners van de gondel van smaragd. Deze verbintenis was blijvend, zo bleek aan de enorme rijkdom aan literaire verhalen waarin 'Ons Indië' een rol speelt.

Deze monumentale bloemlezing, samengesteld door Alfred Birney, geeft een leven beeld van de Indische tak van de Nederlandse letteren. Van tempo doeloe tot en met 'politionele acties': Indië is een hoofdstuk van onze geschiedenis en onze literatuur.

In 2000 stond de Boekenweek in Nederland in het teken van 'Land van Herkomst - Schrijven tussen twee culturen'. Salman Rushdie werd gevraagd het boekenweekgeschenk te schrijven als eerste buitenlandse auteur. Met deze keuze werd voorbijgegaan aan de vele Nederlandstalige 'twee culturen-schrijvers'.

Voor Alfred Birney, zelf een tweede generatie Nederlands-Indische schrijver, die ook in België veel waardering krijgt, werd deze kwestie aanleiding voor zijn Yournael van Cyberney, dat in weekafleveringen op het internet werd gepubliceerd.

Yournael van Cyberney gaat vooral over de positie van de Nederlandstalige Indische letteren binnen de Nederlandse literatuur, van Multatuli en Couperus tot Jeroen Brouwers. En Alfred Birney beschrijft dat in de vorm van hilarische columns, ironische artikelen en lyrische essays, maar ook in enkele prachtige korte verhalen en via zijn levendige verslagen van zijn bezoek als schrijver aan conferenties in Amerika en Indonesië.

Alleen al vanwege de toegevoegde 'Top-1000 van de Indische Bellettrie' is Yournael van Cyberney een onmisbare uitgave voor de liefhebbers van de Indische letteren.

Nadat Alfred Birney in 1998 zijn veelbesproken bloemlezing Oost-Indische inkt; 400 jaar Indië in de Nederlandse letteren had gepubliceerd, dook de schrijver nog dieper in de boeken. Dat resulteerde in Yournael van Cyberney waarin hij onder meer de maakbaarheid van de literaire canon onder de loep neemt.

Nu brengt hij in De dubieuzen enkele opzienbarende boeken van vergeten schrijvers onder de aandacht. Het multiculturele leven in het voormalige Nederlands-Indië wordt daarin heel anders beschreven dan in boeken van beroemde schrijvers als Couperus en Multatuli.

In dit diepgravend maar levendig geschreven essay over onze koloniale literatuur worden opvallende en verrassende parallellen met ons huidige anti-multiculturele klimaat getrokken, waarin racisme, vreemdelingenhaat en religieuze uitingen tegenstellingen uitlokken en leiden tot fel debat.

‘De nacht is mijn vijand als ik slaap, mijn vriend als ik waak.’

In 2005 wordt de wereld van Meneer B. kleiner als hij het na een hartinfarct rustig aan moet doen. In dit dagboek mijmert hij tijdens het herstel zonder schroom over voorbije liefdes, muziek maken, het schrijven, de boeken en de schrijvers die hem irriteren of inspireren. Hij fantaseert bij het uitzicht dat hij vanuit zijn flat heeft op vrijmoedige buurvrouwen. Hij maakt zich zorgen over zijn zoon die bij hem woont en zich afsluit.

Gaandeweg herwint Meneer B. de lust om te schrijven en hij preludeert op een groots plan. ‘Met de berg aantekeningen van mijn vader en fragmenten van eigen hand zou het een dikke pil kunnen worden.’ Hij legt de kiem voor De tolk van Java.