Boeken van J. Bernlef

Amerika, begin van deze eeuw. Elektriciteit begint langzamerhand de gas- en olielampen te vervangen. De fotografie krijgt concurrentie van de film. Maar hoog staat de cinematografie dan nog niet aangeschreven. Wat de ratelende projectoren op het witte doek laten zien geldt als kermisvermaak. De acteurs hebben nog de status van variétéartiest. Toch verwerven sommigen van hen al zoiets als stardom. Wanneer Norma, ‘Polly’ Todd, die in een reeks van korte films te zien was geweest, wordt vermoord is dat voorpaginanieuws.

William Stevens, ambitieus reporter van een lokale krant, had haar kort voor haar dood nog een interview afgenomen, en is nieuwsgierig naar de toedracht van de moord. De politie heeft de vermoedelijke dader al onmiddellijk op het oog, want toen Norma dood, naakt op bed, werd gevonden, bleek er zich een doofstomme jongen in een kast van haar slaapkamer te bevinden. Waar hij vandaan kwam, wat zijn motief was, bleef in nevelen gehuld, het enige wat men achterhaalde was dat hij Boy werd genoemd. De jury vond in zijn aanwezigheid op de plek des onheils voldoende reden hem als de dader te veroordelen.

Door zijn hardnekkige speurtocht en geholpen door een vroegere vriendin van Norma, de filmpianiste Amy, ontdekt de verslaggever stukje bij beetje de ware achtergronden, komt hij erachter wie Boy in werkelijkheid was en brengt zijn onderzoek hem uiteindelijk in Montauk, waar hij op een verrassend gegeven stuit.

Meer nog dan een zeer onderhoudend verhaal van een moordmysterie is Boy een roman over de intensiteit van de waarneming, van het zintuiglijk bestaan. Een intensiteit, die verhoogd wordt wanneer een van de zintuigen uitvalt en de toegang tot de werkelijkheid door andere moet worden overgenomen. In de stomme film komt het aan op een zeer gedramatiseerde gestiek van de acteurs. De doofstomme Boy ontwikkelt een beeldtaal die stom is voor onze waarnemingsconventies en de blind wordende herbergier in Montauk blijkt een gehoor te hebben ontwikkeld dat de meest minieme draaiingen van de wind weet te registreren. Zo is Boy vooral ook een roman over de betekenis van film en een ode aan het onbetekenende detail, dat in geen verhaal past, maar toch voor het vergeten moet worden behoed.

Mensen kunnen op verschillende manieren wegraken. Stijn Bekkering weet er alles van: hij verliest zijn vrouw Geesje bij een auto-ongeluk. Hij heeft haar niet zien sterven en ook niet begraven zien worden omdat hij in coma lag. In zijn rouwperiode hoort hij dat zijn zoon Harry met de noorderzon is vertrokken. Voor Stijn en schoondochter Sandra is zijn plotselinge afwezigheid een schok.

Harry Bekkering zou gesignaleerd zijn in Lenfield, Nova Scotia, helemaal aan het andere eind van de wereld. Stijn vertrekt naar Canada en komt in dat eenzame landschap vol verhalen en raadsels, tot een onthutsende ontdekking.

Toch voelt hij zich in de houthakkerswouden op z'n gemak en hij blijft er hangen. Hij vestigt zich als beheerder van een uitdragerij en maakt er vrienden: de jonge, ondoorgrondelijke Tracy, bij wie hij intrekt, en de monumentale kunstenaar Bruce Grady, specialist op het gebied van de Maori-cultuur. Stijn hoort verbijsterende feiten uit hun leven.

Buiten is het maandag is een roman die gaat over mensen, dingen en gebeurtenissen die uit het zicht verdwijnen en langzamerhand herinnering worden.

Een roman over de intrigerende verhouding tussen werkelijkheid en verbeelding in de wereld van de film.

Oud-rechercheur Wim Terlinde is op zoek naar nabestaanden van de overleden Roderick Vos en komt uit bij twee vrouwen die in diens leven een rol hebben gespeeld. Als een van hen in een psychose beland blijkt te zijn, drukt hij samen met de andere vrouw de erfenis van Vos achterover.

Maar dan ontmoeten de vrouwen elkaar, in de ruige Schotse hooglanden. Vanaf dat moment neemt het verhaal een wending die zichtbaar maakt hoe ingrijpend de psychische gevolgen van misbruik en ongewenste seksualiteit kunnen zijn.

De dramatische ontknoping is even schokkend als onvoorzien.

Wat is het verschil tussen een echte en een valse Vermeer? U! Hoe echt is dit boek? Hoe echt bent u?

Mensen horen bij de werkelijkheid. Daarom zijn zij echt. Maar wat zij denken, is dat ook altijd echt?

Wij hebben het over een 'vals' schilderij, maar niet over een 'vals' glas. Het ene lid van een eeneiige tweeling noemen wij niet een vervalsing van de ander. Tweelingen en glazen zijn geen afbeeldingen. Alleen wat met afbeeldingen te maken heeft kan vals zijn, denk ik. Denken = afbeelden.

Het begrip 'vals' kan alleen gebruikt worden als het begrip 'origineel' is geïntroduceerd.

Vals geld. Is geld een afbeelding? Ja en nee. In geld kan alles worden uitgedrukt (wat je ervoor koopt). Het is zelf niets dan de afbeelding van een afspraak (zoals de letters van het alfabet). Een belangrijk onderdeel van die afspraak is de hoeveelheid die ervan in omloop is (de originele hoeveelheid). Als er te veel geld komt (zie Duitsland) dan wordt het geld losgeweekt van de afspraak en plakken de mensen het als behang tegen de muur.

In De man in het midden beschrijft een kleinzoon het leven van zijn grootvader. Twee problemen spelen in dat leven een grote rol.

In de eerste plaats de moeilijkheid om meetbaarheid en voorspelbaarheid van de techniek toe te passen op het dagelijks leven met zijn gevoelens en emoties.

En in de tweede plaats is er het probleem van het kiezen, speciaal het kiezen voor of tegen georganiseerde politieke solidariteit. Wie zich aansluit zal achteraf vaak moeten erkennen dat hij zich lelijk heeft vergist; wie zich afzijdig houdt legt geen gewicht in de schaal, hij staat ten slotte alleen, tussen twee stoelen, in het midden.

Amsterdam, jaren vijftig. Max Veldman en Wouter van Bakel zitten samen op school. Ze zijn dertien en dromen over de toekomst. Max weet dingen waar de meeste andere jongens niets van begrijpen. Hij wil de onzichtbare wereld van de wind in kaart brengen. Zelf wil hij ook het liefst onzichtbaar worden. Wouter heeft totaal andere dromen. Hij wil harder lopen dan de wind, de honderd meter onder de elf seconden.

Op de middelbare school verwatert de vriendschap. Als Wouter jaren later Max opnieuw ontmoet, leert hij door Max een andere, wonderbaarlijke werkelijkheid kennen. Maar de grote tragedie die het leven van Max heeft bepaald, komt pas aan het licht als Max werkelijk onzichtbaar is geworden.

Met zijn heldere, bijna laconieke toon voert Bernlef de lezer een wereld binnen die zich maar langzaam blootgeeft. De onzichtbare jongen is een roman vol mededogen over de bijzondere, hechte vriendschap tussen twee jongens en de dromen die ze najagen.

De overwinning speelt zich af binnen de muren van een kazerne. De hoofdpersoon, de soldaat B. is allerminst een heroïsche figuur. Hij heeft zich altijd verre proberen te houden van situaties, waarin zijn individualiteit in het gedrang zou kunnen komen, maar wanneer hij in militaire dienst moet, betekent dit de eerste duidelijke confrontatie van zijn ‘persoonlijkheid’ met een systeem. Hij bezwijkt en wint tegelijkertijd. Daarom draagt deze novelle de ondertitel ‘het verslag van een nederlaag’.

Want de gebeurtenissen, de dromen en de herinneringsflarden, die de soldaat B. tot zijn daad van opstand brengen, vertellen zowel van zijn revolte tegen iedere vorm van onderdrukking als van zijn angst voor de onderdrukkers. Op het moment dat hij het systeem doorbreekt is hij bang. Maar hij doorbreekt het!

Het verhaal eindigt zoals het begonnen is. De ‘overwinning’ heeft geen blijvende waarde; ieder ogenblik kan de angst haar in een ‘nederlaag’ doen omslaan.

'De eerste drie jaar van zijn leven sprak Thomas Boender geen woord. Zijn vader Jelle en zijn moeder Tsjitske zeiden alleen het hoognodige tegen elkaar.'

* De pianoman was het Boekenweekgeschenk 2008 en is een uitgave van de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek.

Karlstad (40.000 inwoners) ligt in Zweden. In deze tamelijk overzichtelijke gemeenschap is in 1959 een pyromaan bezig geweest. Over dit gebeuren en het zoeken naar de dader gaat deze roman, die naar de vorm een heel bijzondere is.

Uitgaande van de zelfde gegevens, beschrijven namelijk drie auteurs de beroering, die de Karlstadse pyromanie bij de direct betrokkenen en de toch ook bedreigde toeschouwers (Karlstad handelt niet alleen in hout maar gebruikt het, net als overal in Zweden in zwang is, ook veel als bouwmateriaal) verwekt.

Deze drie schrijvers zijn de dichter-romancier J. Bernlef, de journalist Carl Olof Bernhardsson en de cineast Bob Langestraat (die Bernlefs ‘Onder de bomen’ heeft verfilmd). Zij hebben alle drie, maar elk voor zich, het verhaal volledig op papier gezet. Dit is de essentiële betekenis van deze roman. De lezer mag de drie ‘uitvoeringen’ in iedere volgorde lezen; de volgorde van afdrukken is onbelangrijk.

Al lezende creëert hij de roman via de visies van Bernlef, Bernhardsson en Langestraat of Bernhardsson, Bernlef en Langestraat of (gaat u maar door). Het gaat om de gezichtspunten, om de opvattingen van de werkelijkheid en om wat de lezer ervan maakt. (Het fotomateriaal tart hem bij dit maken met een ironisch commentaar: het wijst hem op de fictie die Bernlef bedrijft of het relativeert via een ‘lege’ werkelijkheid de verslaggeving van Bernhardsson.)

* Geschreven door J. Bernlef, Carl Olof Bernhardsson & Bob Langestraat.

Kowalski werkt bij papierfabriek Loretz op de afdeling distributie toiletpapier. Krap is suppoost in het nationale liftenmuseum. Twee mannen van middelbare leeftijd, die hun baan kwijtraken als het land waar zij wonen van de ene dag op de andere wordt opgegeven, en die hardnekkig blijven weigeren zich bij de nieuwe werkelijkheid neer te leggen.

In De rode droom volgt Bernlef beide mannen op een reis die hen naar Amsterdam en een lustoord in Tunesië voert, waar zij hun droom, een nieuwe heilstaat, proberen te verwezenlijken. Krap is de ideoloog van het duo, Kowalski secretaris tegen wil en dank. Samen kunnen zij de wereld aan.

Ruim tien jaar geleden maakte Bernlef, dank zij de schilder Siet Zuyderland, kennis met een legendarische plek uit de Amerikaanse geschiedenis: Coney Island. Het voormalige centrum voor grootscheeps vermaak was echter toen al gereduceerd tot wat armzalige restanten.

Bernlefs roman De witte stad is gebaseerd op de geschiedenis van het lunapark Dreamland, schepping van William H. Reynolds, en het uitvloeisel van een hoofse liefde, ooit door Reynolds in die andere, half gedroomde stad, Venetië, beleefd.

Van 1904 tot 1911 hield Reynolds' droom aan de Atlantische Oceaan stand. Bernlefs boek speelt zich in het laatste jaar van het bestaan van Dreamland af. Het is een bijna filmische evocatie van de bonte stoet variétéartiesten, dwergen, waarzegsters, ragtime-pianisten en hoeren die Coney Island in die tijd bevolkten. Maar de eerste tekenen van het verval zijn al zichtbaar. Zonder dat de producenten van deze eerste Amerikaanse droom het beseffen doet de film - voorlopig nog als kermisattractie - zijn intrede. Die zal het einde betekenen van een korte maar schilderachtige periode.

Het mag nauwelijks verbazing wekken dat een schrijver als Bernlef, geobsedeerd door de mechanismen van herinnering en vergeten, zich aangetrokken voelt tot een van de geheimzinnigste en nog grotendeels onbekende terreinen van menselijke kennis: de werking van ons brein. Wat de neurologie hierover in kaart heeft gebracht, is voor een groot deel te danken aan haperingen en defecten in dat complexe netwerk van systemen.

Als het brein van Kees Zomer op een dag plotseling hapert, komt hij in een nog maar half zichtbare wereld terecht waarin de eenvoudigste dingen onbegrijpelijk zijn geworden, de taal een instrument is waarmee hij net naast de werkelijkheid grijpt.

Eclips is te beschouwen als een pendant van Hersenschimmen: gaf Bernlef daar op aangrijpende wijze de teloorgang van een wereld weer, hier zien we hoe een wereld stapje voor stapje wordt teruggewonnen, tot hij bedrieglijk op de wereld van vroeger lijkt, maar dan zonder de vanzelfsprekendheid van voor de eclips.

Het is oorlog. De jongen Michiel wordt door zijn moeder Amsterdam uit gestuurd om in veiligheid op het platteland het einde van de oorlog af te wachten. In het gezin van Jan Tulp en op school weet hij met enige moeite een eigen plek te veroveren. De wereld in het dorp lijkt duidelijk. De dokter heult met de vijand, boer Tulp houdt vast aan zijn principes, de buurman is een NSB'er die met de vrouwen solt.

Maar langzaam wijkt de gemakkelijke dagelijksheid en ontdekt Michiel dat niet alles is wat het lijkt. Dat er voor principes een prijs betaald moet worden, dat liefhebben en eerlijkheid niet altijd samengaan en dat wat fout lijkt ook goed kan zijn.

De veertienjarige Lucille woont in een klein dorp, is een paar keer blijven zitten en heeft ouders die voortdurend ruziemaken. Ze snakt naar aandacht en wanneer er een nieuwe, aardige leraar op school komt, grijpt ze haar kans. Ze probeert hem te verleiden en vertelt haar vriendinnen de wildste verhalen over hen beiden - al gaat hij in werkelijkheid niet in op haar avances.

Toch wordt de sfeer steeds grimmiger en beschuldigen de dorpelingen hem al snel van seksueel misbruik. Hoe kan hij zich verdedigen tegen een uit de hand gelopen leugen?

Bernlef stuurde het manuscript van Een onschuldig meisje twee weken voor zijn overlijden in oktober 2012 naar de uitgeverij. Het is de allerlaatste roman die hij voltooide.

Hersenschimmen is Bernlefs indringende en ontroerende roman over dementie, over de eenzaamheid en de angst die daarmee gepaard gaan, maar ook een verhaal over de liefde die een onvermijdelijk tragisch einde tegemoet gaat.

Maarten Klein verliest langzaam maar zeker zijn greep op de werkelijkheid. Hij kan heden en verleden niet meer onderscheiden, wil plotseling weer naar zijn werk terwijl hij al gepensioneerd is en ziet zijn vrouw voor een vreemde aan. Momenten van helderheid worden meer en meer verdrongen door ontreddering en verwarring.

'Net als ik lekker lig komt Vera me wekken. Is het ochtend? En waarom al die haast? En sinds wanneer kleed ik mij zelf niet meer aan?'

Iemand die zijn bril loopt te zoeken. 'Misschien kan ik hem niet vinden omdat ik mijn bril niet op heb.'

Hij ziet zich zelf in een spiegel.

Arend Wijtman lijdt aan keelkanker. In afwachting van de operatie, waar zijn stembanden zullen worden verwijderd, reist hij af naar een eiland om er zich voor te bereiden op `een leven zonder stem’. Hij besluit uitsluitend nog schriftelijk te communiceren. Vlak nadat hij op het eiland is aangekomen blijkt dat er een elfjarig meisje wordt vermist. Wijtman raakt tijdens zijn verblijf steeds meer in een isolement en pleegt tenslotte zelfmoord.

De rechercheur, die de zaak van het vermiste meisje onderzoekt, legt een verband tussen deze twee gegevens en gaat op zoek naar het notitieboekje dat Wijtman altijd bij zich droeg. De lezer weet hoe het spoor in werkelijkheid loopt. Boven deze tragische gebeurtenissen zweven de meeuwen, onaangedaan.

Autobiografische schets van Bernlef van zijn jeugd in Haarlem in de jaren vijftig.

* In 1998 werd Onbewaakt ogenblik als novelle uitgebracht door Gottmer. Onbewaakt ogenblik van 2012 is een door Bernlef bewerkte en aangevulde versie van deze novelle.

Onbewaakt ogenblik gaat over een zeer op Bernlef gelijkende schrijver die zich, op verzoek van zijn uitgever, met enige tegenzin aan zijn memoires zet. Jeugdherinneringen, aantekeningen over een van zijn favoriete schrijvers en verslagen van bijzondere ontmoetingen wisselen elkaar af in deze indringende, melancholische roman die als een hoogtepunt in zijn oeuvre moet worden beschouwd: de neerslag van een schrijversleven en een ode aan zijn grote liefde.

Bernlef voltooide Onbewaakt ogenblik kort voor zijn dood. Hij had gehoopt de publicatie ervan nog mee te maken.

* In 1998 werd Onbewaakt ogenblik als novelle uitgebracht door Gottmer. Onbewaakt ogenblik van 2012 is een door Bernlef bewerkte en aangevulde versie van deze novelle.

Onder ijsbergen speelt op Groenland. De bewoners van dit grootste eiland ter wereld zouden niet kunnen bestaan zonder de hulp van een van de kleinste landjes ter wereld, Denemarken. Die hulp leidt echter tegelijkertijd tot de ondergang van hun eigen, eeuwenoude cultuur.

Onder ijsbergen schetst die ondergang aan de hand van het verhaal van rechter Jakob Olsen, die als waarnemer voor de Deense regering de achtergronden van een merkwaardige moordzaak moet onderzoeken. Maar Jakob Olsen begint gaandeweg steeds meer te twijfelen aan de waarden van het systeem dat hij vertegenwoordigt en wordt uiteindelijk het slachtoffer van zijn eigen onderzoek.

Ze waren vrienden voor het leven geweest, de schilder IJsbrand Blok en de fotograaf Dick Noordeloos. Na de plotselinge dood van IJsbrand ontfermt de dochter van de schilder zich over zijn nalatenschap. Ze vindt dat Dick de aangewezen persoon is om de schilderijen van haar vader te fotograferen voor een catalogus bij een overzichtstentoonstelling.

Terwijl Dick fotografeert (en zo dagenlang geconfronteerd wordt met IJsbrands verdwenen muze, zijn vrouw Nadia), begint hij langzaam te beseffen welk drama zich in het leven van zijn oude vriend voltrokken heeft - een drama dat zijn neerslag vond in olieverf op doek.

Op zoek naar een verloren liefde wordt een jongeman opnieuw bedrogen, dit keer door zijn vrouw, die daarmee zijn vroegere ervaring verdubbelt...

Publiek geheim speelt in een Oost-Europees land, waar na een periode van staatsterreur de dooi is ingetreden. Onder de televisiemakers heerst onzekerheid over de in te nemen houding: hoe ver je kunt gaan weet eigenlijk niemand.

Wanneer er een documentaire moet worden gemaakt over een beroemde schrijver die in het verleden voor staatsgevaarlijk is doorgegaan, leidt die twijfel tot conflicten, vervolgens tot kleur bekennen, en ten slotte tot duidelijkheid.

Op een eiland voor de westkust van Zweden verliest een man zijn vrouw door een auto-ongeluk. In hun peilloze verdriet komen de man en zijn dochter nader tot elkaar en betreden verboden gebied.

Bernlef beschrijft deze schrijnende geschiedenis van liefde en gemis in een stijl die even kaal is als het landschap waarin het verhaal zich afspeelt.

Geboorte werd hem zijn dood. Dat is de beginregel van Bernlefs novelle Vallende ster, die op compacte wijze de innerlijke wereld van een stervende oproept.

Komiek Wim Witteman wordt op latere leeftijd door het 'grote toneel' ontdekt. Op het moment dat hij door een gevreesde ziekte wordt geveld is hij bezig de tekst van een monoloog van Samuel Beckett van buiten te leren.

Fragmenten van Becketts tekst fungeren als muzikale accenten in Wim Wittemans laatste, hallucinerende ogenblikken, waarin het beeld opdoemt van zijn autistische broer Peter, met wie hij op een wel heel speciale manier was verbonden.

Verloren zoon sluit aan bij de eerbiedwaardige traditie van de zogenaamde robinsonade: een roman in de trant van het beroemde, in 1719 verschenen boek van Daniel Defoe: Robinson Crusoe. In Defoes didactische roman staat Robinson model voor de ondernemende mens uit het tijdperk van de Verlichting. Aangespoeld op een onbewoond eiland weet hij zich als een ware ‘doe-het-zelver’ uitstekend te redden.

Bernlefs Robinson, de toneelregisseur Rob Noordhoek, vergaat het heel anders. Hij is een typisch product van de moderne, technologische samenleving. Dat wil zeggen dat hij een meester is in het bedienen van apparaten. Maar op het verlaten eiland waar hij aanspoelt bevinden zich niets dan de resten van een beschaving. Noordhoek is aangewezen op zijn inventiviteit en komt, in tegenstelling tot Defoes held, tot de ontdekking dat hij twee linkerhanden heeft. De roman beschrijft op een lichtvoetige manier Noordhoeks onvermijdelijke ondergang.

Daarnaast is de roman een exploratie van Noordhoeks verleden aan de hand van brieven die hij schrijft aan een actrice die alleen als afbeelding op het eiland aanwezig is. Vrijdag neemt in Bernlefs roman de gedaante van een Franssprekende papegaai aan. Aan het slot van het boek vallen dood en ware identiteit van de hoofdpersoon eindelijk samen.

Met Verloren zoon werkt Bernlef verder aan een belangrijk thema uit zijn facettenrijke oeuvre, zoals dat ook eerder in Sneeuw, Meeuwen en Onder ijsbergen werd vertolkt. Ook die romans spelen zich op een eiland af en ook in die verhalen moet een gat in het verleden worden gedicht.

Het verstedelijkte landschap van de naoorlogse tuinsteden speelt de hoofdrol in Anekdotes uit een zijstraat. In bijna alle verhalen speelt het de rol van achtergrond, en geen achtergrond omdat er nu eenmaal een achtergrond zijn moet, maar een achtergrond die zijn stempel op de mensen drukt, daardoor een rol speelt in hun handelingen, en ten slotte mede bepalend is voor wat er gebeurt.

Sterk voelbaar is dat in het titelverhaal: de leegte die een man ondervindt die pas weduwnaar geworden en bovendien gepensioneerd is, wordt door de achtergrond van zielloze winkelcentra, slaapwijken en industrieterreinen-in-wording tot een zuigende kracht, die de lezer aan den lijve voelt.

J. Bernlef: 'Wij woonden aan de rand van Amsterdam. Vanuit het raam keek ik op weilanden en tuinderskassen. Niets is er meer van over. Zand erover. Misschien was dat mede een aanleiding om deze anekdotes uit een zijstraat te noteren. Misschien is het ook geen toeval dat het eerste verhaal begint met een beschrijving van een baby die probeert te praten en het laatste verhaal eindigt met een oude man die nog een laatste woord probeert te zeggen.'

Anekdotes uit een zijstraat bevat de verhalen:

• Onbekend

Bernlefs Beste bevat de verhalen:

1. De man in het midden
2. Vallende ster
3. Niemand wint
4. Opmerkingen over het realisme
5. Tindemans dilemma

Veel van de negentien verhalen in deze intrigerende bundel spelen zich af in het tussengebied dat Bernlef eens 'het anonieme deel van onze persoonlijkheid' noemde: het gebied waar ons leven even geregeerd lijkt te worden door ons lichaam. Niet geheel toevallig staat dan ook in een aantal verhalen de verhouding tussen schilder en model centraal.

Cellojaren bevat de verhalen:

• Onbekend

In het titelverhaal van deze bundel ontdekt J. Bernlef in een huis waar hij als kind veel geweest is de vlek, die in zijn werk voortdurend terugkomt. De invloed van de werkelijkheid op het schrijven, maar ook het omgekeerde, zijn vragen die Bernlef in deze verhalenbundel bezighouden. Het zijn spiegels die elkaar weerkaatsen. Dat klinkt erg plechtig en litterair maar het gebeurt gewoon, in een alledaagse wereld waar plotseling iets vreemds plaatsvindt.

De schaduw van een vlek bevat de verhalen:

1. Quando, quando...
2. Een schrijver is iemand...
3. Een gevonden verhaal
4. Krijt
5. Het komplot
6. De waarde van wasgoed
7. De nieuwe hunnenkoning
8. De schaduw van een vlek
9. Het doel van de reis

Een roman over een fotomodel, verwerkt in een verhalenbundel.

De verdwijning van Kim Miller bevat de verhalen:

1. De verdwijning van Kim Miller I 7.4.1966
2. Het schilderseiland
3. De zakdoek
4. De verdwijning van Kim Miller II 15.4.1966
5. Advocaat Egerman
6. Verschoten behang
7. Camera Obscura
8. De verdwijning van Kim Miller III 12.1.1999

Hoe persoonlijk zijn wij eigenlijk? Worden onze levens niet ook beïnvloed door de onpersoonlijke omgevingen waarin wij een groot deel van onze tijd gedwongen worden door te brengen, zoals wachtkamers, hotellounges, vliegvelden. Wordt onze kijk op de wereld niet sterk beïnvloed door de machten van film, televisie, massatoerisme. Wat zien wij eigenlijk zelf?

Een deel van ons bestaan behoort wellicht niet onszelf toe, maar iets dat Bernlef in deze verhalenbundel 'het algemene leven' noemt. Een diepteonderzoek naar de oppervlakte van 'het moderne leven'.

Doorgaande reizigers bevat de verhalen:

1. Gladys
2. Het algemene leven
3. Bevrijding
4. De verrekijker
5. De storm
6. Vervroegde uittreding
7. Stemmen
8. Koffie verkeerd
9. Een stille avond
10. Een eigen kamer
11. Eindspel

Een vriend van vroeger is een bundeling van zes verhalen van Bernlef. In elk van de verhalen is de hoofdpersoon op zoek naar dat ene moment van betovering waarin geliefden elkaar in levenden lijve of in hun herinnering vasthouden of terugvinden. Verhalen over liefdes die voorbij gingen omdat de geliefde dood is, onbekend bleef of als niet meer dan een geur voortleefde. Verhalen over verlangen, verlies en liefde.

Een vriend van vroeger bevat de verhalen:

• Onbekend

Nieuwe verhalen over herinneren en vergeten van de schrijver van Hersenschimmen. Tere, melancholieke maar altijd ook geestige verhalen, vol mededogen voor de personages die zich dapper door het voorbijgaande leven slaan.

Gino Stratella werkt als kok in New York. Zijn oude moeder heeft hij achtergelaten in zijn geboortedorp in Italië. Ze schrijven elkaar lange brieven: Gino doet verslag van zijn dagen, zijn moeder vertelt vergeten verhalen uit zijn jeugd. Ze is analfabeet; een vriendin tekent haar verhalen op. Dan gebeurt er iets waardoor de moeder niet meer kan praten. Maar Gino blijft de brieven met jeugdherinneringen ontvangen. Wat voor herinneringen zijn dit? Valse? Geleende? En maakt het uit?

Als geen ander weet Bernlef, zijn meesterschap op de korte baan demonstrerend, in deze rijke bundel de kracht én de verraderlijkheid van herinneringen op te roepen.

Help me herinneren bevat de verhalen:

1. Tamara's gezicht
2. Op het gehoor
3. De smaak van Chinese thee
4. Parlez-moi d'amour
5. De bruidsjurk
6. De deuk
7. Geuren, schaduwen
8. Stemmen
9. Herinnerde winkels
10. Geen verhaal
11. In haar tijd
12. Na mijn begrafenis
13. Kolen
14. Help me herinneren
15. La promesse
16. Een vriend van vroeger
17. Reünie
18. De regieassistent
19. Verbroken verbindingen

Alles gaat voorbij. Daarom verzamelen mensen: dingen, foto's, herinneringen - een gevecht tegen de bierkaai dat de hoofdpersonen in Bernlefs korte verhalen heroïsch en hardnekkig blijven leveren.

In Het begin van tranen bundelde Bernlef zijn eerder gepubliceerde én nieuwe verhalen 'van oude menschen, de dingen die voorbijgaan'. Dat voorbijgaan wordt door Bernlef op een kroniekachtige, schijnbaar laconieke manier vastgelegd, in een stijl waarin ontroering, verwondering en mededogen doorklinken.

Het begin van tranen bevat de verhalen:

1. Van een kat en een harmonica
2. De klok
3. Hondendromen
4. De bomen
5. De druppel
6. Geboorte
7. Oom Arthur
8. Het washandje
9. Het begin van tranen
10. De Amerikaanse
11. Doe maar of je thuis bent
12. Verbroken zwijgen
13. Zonder tekst
14. De onverbiddelijke merels

Beschrijving niet beschikbaar.

Het komplot bevat de verhalen:

• Onbekend

'U bedoelt toch niet dat u vindt dat jazz tot de cultuur hoort?'
Zij sprak het woord cultuur uit alsof zij een exquise bonbon tussen haar lippen hield.
'Dat bedoel ik wel degelijk,' zei ik. 'Ik zou zelfs nog verder willen gaan. Het is de enige Amerikaanse kunstvorm die niet afgekeken is van een Europees voorbeeld. U zou er trots op moeten zijn.'

Als kind op pianoles ontdekt Bernlef al dat er meer muziek is dan op papier staat. Er ligt een ontzagwekkende wereld van geluid in de toetsen verborgen en voor Bernlef werd het vooral de jazz die die wereld ontsloot. Als puber probeert hij via de artiesteningang jazzlokalen binnen te komen door de instrumenten van zijn helden te dragen. En ook tijdens zijn reizen kruipt hij in kelders op zoek naar oude jazz.

In deze bundel wisselen persoonlijke impressies en verbeelde verhalen elkaar af. Soms dralend en wat zoekend, dan weer scherp en to the point, net als jazz. Aan de bundel is een cd toegevoegd waarop Bernlef de monoloog Storing voorleest, begeleid door Guus Janssen op de piano, opgenomen op het Crossing Border Festival van 12 november 2004.

Hoe van de trap te vallen bevat de verhalen:

1. De rode neusfluit
2. Bird lives
3. Een moment uit duizenden
4. Jofel
5. Technische kennis
6. De rode muur
7. Hoe van de trap te vallen
8. Diepvriesjazz
9. Nikkermuziek
10. Jazzclub
11. Verlaten kaartenbak
12. Gestoord 1
13. Gestoord 2

Kijken is niet hetzelfde als zien. Ofwel: Ik meet mijn blindheid met mijn ogen / mijn doofheid met mijn oren.

De afgebroken, gestolde beweging: een duidelijk raadsel.

De man die geen moeite heeft de afwijkingen in de structuren van lucifershoutjes te onthouden. Rookt hij? Sigaren of sigaretten?

In de tuin bezig trek ik wel eens een plantje in plaats van onkruid uit. Hoe lopen de grenzen precies?

Syncopen: verwachtingen die niet worden ingelost. Een man doet een stap, nog een stap, rechterbeen voor, linkerbeen voor, struikelt dan.

Foto’s hebben mij nodig.

De hartstocht voor precisie. Hoe miniemer hoe mooier. Een servies uit een peperkorrel gemaakt, een krekelkooi van ivoor. Vlooientheaters doen het tegenwoordig niet meer zo.

Hoe wit kijkt een eskimo bevat de verhalen:

1. Hoe wit kijkt een eskimo
2. Een eskimogezin
3. Dode dingen en levende
4. Aan mijn neus
5. Twee burger
6. Opgraving
7. Sandevaag / Vaagö / Far-Ör eilanden
8. De watervoorziening in Jakoetsk (Siberië)
9. Stilleven (met echt bloed)
10. Opgespoten land
11. Onopgelost raadsel
12. Over realisme
13. Een appel

Al in zijn eerste verhalenbundel, Stenen spoelen, bleek Bernlef belangstelling en een helder observatievermogen te hebben voor oude mensen. In Hondedromen, een bundel met acht verhalen, staat de oude mens centraal. In een documentaire, van iedere franje ontdane stijl, zoals we die al in zijn roman Sneeuw hebben leren kennen, worden acht levens belicht.

Terwijl de kranten vol staan over zorg voor lichamelijk en geestelijk gehandicapte mensen, lijkt er op de ouderdom een taboe te rusten. Men praat er meestal niet graag over en de heel eigen problematiek van het ouder worden wordt beleefd achter de gesloten deuren van bejaardentehuizen. ‘Daar zit natuurlijk een aardig stukje verdringing achter. De meeste mensen zien zich niet graag geconfronteerd met het feit dat ze zullen aftakelen en sterven.’

De werkelijke tragiek schuilt voor Bernlef echter niet in de lichamelijke gebrekkigheid maar in de strijd tegen het vergeten. De figuren in Hondedromen leven met een verleden dat niet meer is dan een tot op de draad versleten verhaal. ‘Natuurlijk, ieder leven wordt ten slotte een verhaal. Maar juist in de anekdotes die nog over zijn, schuilt vaak de essentie van zo’n leven.’ Die essenties heeft J. Bernlef geprobeerd voor ons op te schrijven, en het resultaat is werkelijk om lang bij stil te staan.

Hondedromen bevat de verhalen:

1. De klok
2. Hondedromen
3. De flat
4. De bomen
5. De druppel
6. Geboorte
7. De geranium
8. Dubbele tong

J. Bernlef is een nog jonge schrijver van een al omvangrijk oeuvre dat bestaat uit gedichten, verhalen, romans en essays. Onder de bomen is een verzameling verhalen. Bernlef schuwt, wat ook uit zijn gedichten blijkt, het grote woord. Hij behoort tot het soort schrijvers, dat liever iets weglaat dan te veel schrijft. Om dit weggelatene gat het in Bernlefs verhalen. Achter een soms schijnbaar onbetekenende gebeurtenis speelt zich de werkelijke gebeurtenis af.

De toenaderingspoging van geïsoleerde mensen, hun overwinningen, schijnsuccessen en nederlagen, een steeds terugkerende ontmoeting tussen de sterke en de zwakke vormt het thema van deze verhalen, die vanuit de schaduw van de 'sterke' geschreven zijn, onder de bomen.

Onder de bomen bevat de verhalen:

• Onbekend

Regen bevat een representatieve keuze uit de verhalen van de dichter, romancier, criticus en novellist J. Bernlef. Ze zijn door de auteur geselecteerd uit de bundels Stenen spoelen, Onder de bomen, De verdwijning van Kim Miller en Hondedromen.

Regen bevat de verhalen:

• Onbekend

Stenen spoelen speelt zich grotendeels in Zweden af. De auteur die een jaar in Zweden verbleef, werd vooral getroffen door het trotse, hoogmoedige karakter van de mensen, hun onderhuidse verzet tegen de morose, woeste natuur, en hun vereenzaming te midden van de grote welvaart die in het land heerst.

De figuren uit Stenen spoelen zijn allen het slachtoffer van hun eenzaamheid en proberen ieder op hun eigen manier daar een sublimatie voor te vinden. Deze sublimaties imponeerden Bernlef door hun weerbarstig en poëtisch karakter. Daarom noemde hij de bundel Stenen spoelen, al schrijvend over deze mensen had hij het gevoel niets te kunnen veranderen aan hun irrationele daden die voor hem als stenen waren die hij wel kon afspoelen maar aan de essentie waarvan hij niets veranderen kon.

De eerste tien verhalen (samen met de verzenbundel Kokkels bekroond met de Reina Prinsen Geerligs Prijs) vormen een eenheid. Het technisch procedé ervan is zeker niet origineel maar leek Bernlef het geschiktst om de beslotenheid van de wereld waarover hij schreef te verbeelden.

De andere verhalen staan op zichzelf maar hebben dezelfde harde kern. Schoongespoeld van overbodige fragmenten en versieringen bleven de auteur tenslotte deze 'stenen' over; de bijna komische reacties van de mens wanneer hij zijn eigen eenzaamheid ontdekt in een landschap dat hem geen kans op verzoening biedt.

Stenen spoelen bevat de verhalen:

• Onbekend

Het drama in Bernlefs verhalen staat zelden centraal. Het wordt door de schrijver als het ware van opzij aangeschoten, via een nauwelijks opgemerkte gebeurtenis het verhaal binnengesmokkeld, waar het plotseling alles verandert met het effect van een valkuil in een veilig ogend bospad.

Door verrassende perspectiefwisselingen laat Bernlef ons steeds op een andere manier naar aanwezigheid en plaats van zijn helden en heldinnen gissen. Bernlefs verhalen zijn bedrieglijk herkenbaar. Onder het schijnbare realisme van zijn verteltrant schuilt echter een andere, vaak schokkende realiteit.

Verborgen helden bevat een selectie uit verschillende verhalenbundels.

Uit Stenen spoelen:

1. De naam
2. Driehoeken en cirkels
3. De duivelse postbode
4. Van een kat en een harmonica
5. De wesp
6. De beeldhouwer
7. De verborgen held
8. Porselein en kaas
9. De bekering
10. Tot slot een brief

Uit Onder de bomen:

1. De drie vrienden
2. Onderweg
3. Regen
4. Basketbalschoenen
5. Het wonder
6. De trap

Uit De schaduw van een vlek:

1. Het doel van de reis

Uit De verdwijning van Kim Miller:

1. De verdwijning van Kim Miller
2. Het schilderseiland
3. De zakdoek
4. Advocaat Egerman
5. Verschoten behang

Uit Hondedromen:

1. De klok
2. Hondedromen
3. De bomen
4. De druppel
5. Geboorte

Uit Anekdotes uit een zijstraat:

1. Gewoon toneel
2. De kuil
3. Volg de pijlen
4. De zwarte hond
5. Een ontmoeting
6. De slagzin
7. Oom Arthur
8. Het washandje

De wereld zwijgt. Daarom spreken mensen. Want alles gaat tenslotte verloren. Daarom verzamelen mensen: dingen, foto's, herinneringen. De hoofdpersonen in Bernlefs verhalen leveren een heroïsch en hardnekkig gevecht tegen een onverzettelijke macht. Soms gaat het om persoonlijke verledens die beschermd moeten worden tegen het vergeten, een andere keer om het gemanipuleerde verleden van dictaturen.

Alles gaat voorbij, maar dat voorbij gaan wordt door Bernlef op een kroniekachtige, schijnbaar laconieke manier vastgelegd, in een stijl waarin mededogen en verbaasde ontroering doorklinken.

Verbroken zwijgen bevat de verhalen:

• Onbekend

Toen Bernlef in oktober 2012 stierf, liet hij diverse voltooide maar ongepubliceerde manuscripten na, waaronder Wit geld, een bundel vol weemoedige verhalen over mensen die streven - en meestal falen.

In het titelverhaal komt een man die bij de Belastingdienst werkt een mogelijke fraude op het spoor. Hij reist naar de Caymaneilanden om er op onderzoek te gaan maar raakt verzeild in merkwaardige verwikkelingen die hij nauwelijks lijkt te begrijpen. Of is hij wel degelijk meester van de situatie en probeert hij te ontsnappen aan zijn baan, aan zijn huwelijk, aan zichzelf?

Bernlef laat zijn personages zoeken - en dat zoeken is in deze verhalenbundel een doel op zichzelf.

Wit geld bevat de verhalen:

• Onbekend

J. Bernlef: 'Waar meneer Toto vandaan kwam is ook mij een raadsel. Opeens was hij er. Een maand lang kwam hij een of twee keer per dag langs en dicteerde mij zijn wel en wee. Meneer Toto was een man met maar één eigenschap: hij sprak honderdtwaalf talen. Dat zijn beroep tolk was verbaasde mij dan ook niet. Wat is een tolk? Een man tussen twee en soms meer talen, sprekend zonder dat er een woord van hemzelf bij is. Geen wonder dat meneer Toto zich langzamerhand steeds afweziger voelde. Ingeklemd tussen al die talen in het moderne Babylon van internationale vergaderingen en congressen raakte hijzelf uit het zicht. Zijn uiteindelijke verlangen hing uit naar een wereld zonder taal. Toen hij daar eenmaal beland was, verdween hij uit mijn leven, even plotseling als hij erin was opgedoken.'

* Meneer Toto-tolk was een uitgave voor de vrienden van Athenaeum-Polak & Van Gennep en Em. Querido's Uitgeverij BV t.g.v. de jaarwisseling 1998-1999.

Tindemans' dilemma is een kort verhaal dat in beperkte oplage is uitgegeven. Op ieder exemplaar staat de naam van een andere boekwinkel.

In zijn essaybundels Op het noorden en Ontroeringen verkende Bernlef al eerder het gebied waar esthetische gewaarwordingen ontstaan. In De losse pols houdt hij een warm pleidooi voor een verscherpt gebruik van onze zintuigen. Bernlef demonstreert op een uiterst toegankelijke, onnadrukkelijke en persoonlijke manier hoe dat gebied van zintuiglijke indrukken aanschouwelijk wordt gemaakt in het werk van de schilder Hans Giesen, de filmer John Cassavetes en de fotografen Robert Frank en Kors van Bennekom.

Op enthousiaste wijze vertelt hij over het ontstaan van poëzie, over de werkwijze van Beckett, over de gekte in het werk van Nabokov, het onvertelde in de romans en verhalen van Per Olof Sundman. De essays vormen niet alleen een voortreffelijke introductie tot het werk van deze kunstenaars en schrijvers, maar vooral tot de belangrijkste thema’s van moderne beeldende kunst en literatuur, zoals duidelijk wordt in de meer programmatische opstellen over realisme, over literatuur en waanzin en over de grenzen van spontaniteit en intuïtie.

Een van de allereerste gedichten die Bernlef als kind las, was Mei van Gorter. Binnen de kortste keren kende hij de beroemde eerste strofe uit zijn hoofd, betoverd door het plotselinge besef dat de taal een eigen werkelijkheid vormde. Een 'tweede ruimte', die weliswaar verwees naar de eerste, de gewone, alledaagse, maar die zelfstandig bestond. 'Die tweede ruimte was de geboortegrond van de poëzie en daar wilde ik wonen', schrijft hij in de inleiding van dit boek.

Dat is hij gaan doen. Een leven lang leest, schrijft en vertaalt Bernlef nu al poëzie. In deze bundel kronieken en essays getuigt hij van zijn liefde voor uiteenlopende buitenlandse dichters: Wallace Stevens, Elizabeth Bishop, Czeslaw Milosz, Zbigniew Herbert, Lars Gustafsson, Tomas Tranströmer en vele anderen.

'Ik ken geen muziekvorm waarvan de liefhebbers zo sterk verdeeld zijn als de jazz,' schrijft J. Bernlef in zijn jongste bundel essays over de geschiedenis van de jazzmuziek, een vervolg op zijn in 1993 verschenen Schiet niet op de pianist. Die verdeeldheid heeft ongetwijfeld te maken met de betrekkelijk korte geschiedenis en de bliksemsnelle ontwikkeling die de jazz de laatste honderd jaar heeft doorgemaakt. Door die snelle ontwikkeling konden de liefhebbers naar hartenlust met elkaar op de vuist, omdat die stijlen elkaar niet in afgesloten historische perioden opvolgden, maar lange tijd naast elkaar bleven bestaan.

Bernlef steekt zijn eigen voorkeuren in deze bundel niet onder stoelen of banken, hij is polemisch en enthousiasmerend tegelijk. Hij beschrijft ons de teloorgang van het fenomeen Bill Evans, hij roept vanuit de melancholisch stemmende verte de muziek op die de Zweed Lars Gullin aan zijn bariton ontlokte. Hij beschrijft de hallucinaties die Bud Powell in zijn muziek de baas wordt en houdt een inspirerend interview met Charlie Parker. Maar ook de jazzfenomenen uit eigen land komen aan bod: Leo Cuypers, Misha Mengelberg, Guus Janssen. Hij besteedt aandacht aan componisten die zijdelings door de jazz werden beïnvloed zoals Charles Ives, Louis Andriessen en Robert Graettinger.

En dan is er die onvermijdelijke vraag, of de kortstondige geschiedenis van de jazz niet meer is geweest dan een steekvlam in de geschiedenis van de muziek. Dreigt deze kunst van het improviseren niet te verdwijnen in andere muziekvormen? Wie Bernlef leest over de musici en componisten die hij met zoveel enthousiasme voor het voetlicht brengt, zal onmiddellijk op zoek gaan naar de platen en cd's, waar de momentane schoonheid voor de eeuwigheid is vastgelegd.

Wat betekent het om ontroerd te zijn?

Essays over literatuur, schilderkunst, architectuur, film en muziek.

Essays over kunstenaars uit de sfeer van de beeldende kunst, film, literatuur en jazz, waarin de kunstzinnige vertraging van de tijd centraal staat.

In Schiet niet op de pianist heeft J. Bernlef vrijwel al zijn nog niet in boekvorm verschenen opstellen over jazz gebundeld. Een belangrijk deel ervan verschijnt hier voor het eerst. Zijn fascinatie met deze muziek verklaart Bernlef zelf uit zijn belangstelling voor het tot stand komen van de artistieke vorm. De jazz houdt zich bij uitstek met dat proces bezig. Minder dan de producten telt voor Bernlef de voortdurende status nascendi van deze muziekvorm. Het boek opent daarom met een aantal stukken waarin op de aard en praktijk van het improviseren wordt ingegaan, waarbij Bernlef ook put uit zijn eigen ervaringen als amateur-pianist.

Gesprekken met Theo Loevendie en Louis Andriessen verkennen de grensgebieden tussen geïmproviseerde en gecomponeerde muziek. Zelfs de vraag of dieren kunnen improviseren komt aan de orde. Het overgrote deel van het boek bestaat uit beschouwingen over individuele musici waarmee Bernlef een persoonlijke band heeft.

Ruim veertig jaar is Bernlef als schrijver actief. In die hoedanigheid heeft hij talloze malen deelgenomen aan schrijverscongressen, promotiereizen en poëziefestivals. De treurigheid en het overrompelende amateurisme die deze bijeenkomsten soms kenmerken brachten hem niet van zijn stuk. Integendeel, hij kon er de humor wel van inzien, zoals uit twee verhalen in deze bundel blijkt. Op droogkomische wijze doet hij verslag van het bezoek dat een groepje Nederlandse schrijvers aan de Verenigde Staten en aan een poëziefestival in Senegal bracht.

In de loop der jaren leerde hij ook collega-schrijvers kennen met wier werk hij zich in de geest verwant voelde. Van hen schreef hij trefzekere portretten: over de wereld van K. Schippers, over het archief van de amateurfotograaf L.P. Polhuis en over de lessen van Rob Nieuwenhuys, zijn 'ideale leraar Nederlands'. Hij heeft zijn herinneringen opgeschreven aan dichters die hem na aan het hart liggen, zoals Justus de Harduwijn, Lucebert en Bert Schierbeek.

In deze bundel zijn tot slot zijn notities opgenomen over het vertalen van poëzie en aantekeningen bij een cyclus van Eugenio Montale.

Zonder een zweem van pretentie, relativerend en tegelijkertijd heel precies toont Bernlef zijn liefde voor de literatuur, gemaakt door mensen van vlees en bloed.

Guus Middag in NRC Handelsblad: ‘Het bijzondere van Bernlefs poëzie is dat zijn inzichten nooit tot somberheid leiden. “Wat bleef er van mij over?” vraagt een verder niet met name genoemde, beroemde dode schrijver aan de dichter. Bernlef kan op niet veel meer dan een enkele losse regel wijzen en een uit zijn verband gerukt citaat, maar lijkt hem ook wel om zijn vraag terecht te willen wijzen.

Hem gaat het nu juist niet om dit soort naleven, maar om het hier en nu. “Prachtig is de onsterfelijkheid / maar wat doen wij in de tussentijd?” Daar, in de tussentijd, moeten wij het doen. In het half afgemaakte, het popelende en het zich vertwijgende ligt het geluk, merkt hij elders op. Bernlefs poëzie is een nu al vele bundels lang volgehouden indrukwekkend pleidooi, niet voor de vlucht, maar voor de vluchtigheid. Wanneer is de mens op zijn mooist? “Verdiept in vluchtigheid, / zo is de mens op zijn mooist.”’

In mei 1996 startte in Kasteel Groeneveld te Baarn onder de titel ‘Poëzie op Groeneveld’ een reeks poëzieavonden, waarvoor telkens twee dichters werden uitgenodigd. Atalanta Pers vatte het plan op daarbij telkens een klein bundeltje uit te brengen met poëzie van beide dichters. Aanwezig afwezig is de tweede in die reeks. De dichters J. Bernlef en Eva Gerlach stelden, uitgaande van voor hen belangrijke thema’s zoals waarneming en herinnering, werk beschikbaar. René Bakker maakte hierbij twee linosneden.

Aanwezig afwezig bevat:

• Moerasland - J. Bernlef
• Drempel - J. Bernlef
• Wat zoekraakt - Eva Gerlach
• Balans - Eva Gerlach

Selectie uit het dichtwerk van J. Bernlef uit de periode 1960-1990.

Van Bernlefs meer dan dertigjarige activiteiten als virtuoos poëzievertaler verschijnt nu eindelijk een omvattend blijk in de vorm van een ruime en niettemin bijzonder goedkope bloemlezing.

Bernlef heeft zijn vertaalactiviteit op het gebied van poëzie altijd beschouwd als een verlengstuk van zijn eigen werk.

In deze eigenzinnige keuze krijgt de lezer een overzicht van de poëzie die deze dichter na aan het hart ligt. Korte, kernachtige inleidingen bij iedere dichter zorgen voor een (auto-)biografie in vertalingen.

Alles teruggevonden/niets bewaard; de titel van Bernlefs deze bundel slaat niet alleen op de overblijfselen van een laatnegentiende-eeuwse poolexpeditie waaraan hij een lange cyclus wijdt, ze verwijst, net als de titel van de bundel, zowel naar de noodzaak tot onthechting als naar onze behoefte het verleden vast te houden. Vanuit die paradoxale positie schrijft hij over landschappen, huizen, voorwerpen en mensen. Al opent de bundel met een ‘zelfportret’ van de dichter (in de vorm van een gedicht over een verlaten badplaats) toch is dit een van de meest persoonlijke bundels die Bernlef schreef.

In tegenstelling tot andere bundels van Bernlef, waarin de gedichten vaak in ‘volgorde van opkomst’ werden gepubliceerd, is Bagatellen voor een landschap een hecht gecomponeerde cyclus in vier delen, herinnerend aan Vivaldi’s Vier seizoenen. De vergelijking met muziek is hier op zijn plaats. Terwijl het werkelijke onderwerp van de bundel het Nederlandse duinlandschap is, speelt muziek in de gedichten een grote rol.

Bernlef: ‘Terwijl ik met deze gedichten bezig was, maakte ik kennis met het werk van de Hongaarse componist György Kurtág. Hij schrijft meestal heel korte stukken voor een beperkte groep musici of voor een solist. Dat gecomprimeerde, waarin een maximum aan expressie is samengebald, trok me aan. lk zag er op dat moment parallellen in met wat mij in die gedichten voor ogen stond. Daarom begint ieder van de vier afdelingen met een gedicht geïnspireerd op het werk van Kurtág.’

Wie Bernlefs gedichten kent zal het niet verbazen dat hij zich tot duinlandschappen voelt aangetrokken. Duinen bezitten zowel iets eeuwigs als iets vlietends. Het duinlandschap verandert steeds, niets ligt ooit echt vast. De kleuren zijn nauwelijks benoembaar, ze lijken zich terug te trekken terwijl je naar ze kijkt. Soms ontstaat de indruk dat het de dichter erom begonnen is zichzelf in dat landschap te laten verdwijnen. Daarbij is de bundel ook een eerbetoon aan de vrouw. ‘Wie duinen ziet denkt aan vrouwen,’ zegt de dichter.

Ben even weg bevat de gedichten:

1. De kracht van het zichtbare
2. Onverwachte schaduw
3. Déjàvu
4. Brekebeen in de theetuin
5. Peinzend onder water
6. In de manier van verliezen

Dichtbundel, waarin opgenomen 'Wild gardening', een gedicht gedrukt op 45 kaartjes die uit het boek gescheurd en naar eigen inzicht gerangschikt kunnen worden en 'De stemmen', een collagegedicht.

Gedichten zijn lijstjes om je gevoel. Ik zou iets over het lijstwerk kunnen zeggen (ongeverfd ruw hout, hier en daar steken de splinters er nog uit) maar niets over het plaatje, het gevoel zelf. Dat kan alleen maar met een ander gedicht.

Zo
vat ik samen
wat ik weet

Er ligt iets in het gras
zolang ik leef
kan ik het pakken

Zo ziet de foto eruit
op de rug gezien en tastend
naar iets in het gras

Maar wat?

De kat achter
de spiegel was
zo gek nog niet

Woorden blinderen
met hun oppervlak.

De kunst van het verliezen - dat is nog een hele kunst. Dat blijkt tenminste uit het gedicht van Elizabeth Bishop, dat door Bernlef vertaald is en vervolgens, bij wijze van motto, voorin dit boek geplaatst, en dat de titel ‘Een hele kunst’ draagt. Dat gedicht geeft een soort leidraad aan mensen die onthecht willen raken van dingen, en ten slotte ook van mensen - met een onverwachte draai aan het slot, waaruit blijkt dat het toch niet zomaar gaat.

Bernlefs eigen gedichten, die het overgrote deel van de bundel uitmaken (er staan nog twee vertalingen in) komen zo in een enigszins paradoxaal licht te staan: stoïcijnse onthechting en emotionele betrokkenheid tegelijk. En hoewel aan het eerste de meeste woorden worden gewijd (soms lijkt het wel: alle woorden), geeft het laatste toch steeds de doorslag, blijkt toch uit een enkele wending, uit een woordkeus die de keuze niet goed lijkt te kunnen maken, dat wat je wilt verliezen hetzelfde is als waar het werkelijk om gaat. Bernlef voert het zelfs zo ver dat dat ook geldt voor dode dingen, dat wil zeggen dat er een vereenzelviging optreedt waardoor letterlijk alles essentieel kan worden, waardoor het verdampen van een druppel water kosmische, of toch in ieder geval menselijke betekenis krijgt.

De kunst van het verliezen leidt er ten slotte toe dat alles waard is behouden te blijven. Zo sluit deze bundel nauw aan bij Stilleven, waarin ook aan de rechten van het zogeheten dode het volle pond werd gegeven.

De titel van deze bundel, De noodzakelijke engel, verwijst naar de Amerikaanse dichter Wallace Stevens, die zijn essays over de poëtische verbeelding onder deze titel bundelde. De noodzakelijke engel is een thematische bundel, een onderzoek naar de hedendaagse inhoud van het begrip engel en op gang gebracht door Bernlefs observatie:

Ook bij de oude meesters hingen
ze er maar zo'n beetje bij
de bevestiging der vleugels
weggemoffeld voor het oog

De engelen in deze bundel behoren daarom meer de aarde dan de hemel toe. Zij staan in de deuropening, hun vleugels gesneden in de snit van een colbert.

In De schoenen van de dirigent wordt het begrip poëzie tot het ruimere begrip tekst uitgebreid en worden de mogelijkheden van de slogan 'alles is materiaal voor poëzie' op intelligente en onbevooroordeelde wijze geëxploreerd.

In zijn aandacht voor het nog weinig ontgonnen gebied van het zogenaamde pointeloze, vervelende en de intrigerende mechanismen van de herhaling probeert Bernlef onze waardeoordelen aan een nieuw onderzoek te onderwerpen.

Het gaat er niet alleen om, de grenzen van de poëzie uit te breiden; we moeten eens vergeten wat dat is: poëzie.

Bernlef is een dichter die zich op indirecte wijze tot de lezer wendt. In Dit verheugd verval is de verscheidenheid aan materiaal nog groter dan in zijn vorige bundels.

Zo ontmoeten wij naast de schrijver onder anderen Fred Astaire, Jean Baptiste (een aardige man), G. en de Duitse sprinter Hary. Bernlef zet ze allen naar zijn hand omdat ‘tenslotte alles bruikbaar kan zijn; zonder het triviale heeft het dramatische geen betekenis.’

De dichter Miroslav Holub schrijft in zijn gedicht `Korte beschouwing over kaarten' over een troep soldaten die hopeloos verdwaalt in de Alpen. Gelukkig blijkt een van hen een kaart op zak te hebben die hen de weg terug naar hun kampement wijst. Daar aangekomen bestudeert een officier de gebruikte kaart. Die blijkt een kaart van de Pyreneeën te zijn.

Zo komen ook gedichten en de meeste uitvindingen tot stand: langs de dwaalwegen van de geest.

Gedichten 1960-1970 bevat een selectie gedichten uit de dichtbundels: Kokkels, Morene, Dit verheugd verval, Ben even weg, Bermtoerisme en Wie a zegt.

Gedichten 1970 - 1980 bevat een selectie licht bewerkte gedichten uit de dichtbundels: Hoe wit kijkt een Eskimo, Grensgeval, Brits, Zwijgende man en Stilleven, alsmede enkele verspreid verschenen gedichten.

‘Verzwegen visioen’ luidt de titel van een lang gedicht in deze bundel dat Bernlef schreef over de schilder Pieter Janszoon Saenredam, die al eerder onderwerp van zijn aandacht was. ‘Misschien,’ zegt Bernlef, ‘omdat Saenredams schilderijen iets heel geheimzinnigs uitstralen: hoe je met extreme helderheid van middelen iets onbenoembaars op kunt roepen. Ja, dat is wel een artistiek ideaal. Aan de ene kant was Saenredam natuurlijk een bijna dwangmatige realist, die toch bij al dat realisme niet kon verhullen dat er meer aan de hand was dan de afbeelding van de zogenaamde werkelijkheid. Hij was visionair tegen wil en dank en aan die positie voel ik me wel verwant.’

De cyclus die de titel aan deze bundel gaf, is een evocatie van het Noord-Hollandse duinlandschap in de buurt van Bergen aan Zee en het is dan ook niet verwonderlijk dat de cyclus een hommage is geworden aan Herman Gorter, die zich ook door deze omgeving liet inspireren.

‘Het is natuurlijk geen realistisch idee dat wij in gesprek kunnen raken met de doden. Toch is voor mij het gedicht bij uitstek de plaats waar alles zich in het heden afspeelt.’

Het dochtertje van de filosoof

de pauw op een plank
in het koffiehuis
staat op een voetje
zijn staart hangt ook erbij

'en die is echt geweest'
wil zij weten die vijf
minuten later vraagt
hoe of haar tekening -
een pauw die in
zijn staart ontploft -

hoe of die
verder ook nog
bibberend van kleur
die tekening zich
voelt

Beschrijving niet beschikbaar.

De dichters Bernlef en Hans Tentije koesteren beide een grote liefde voor het kustgebied van Noord-Holland. Het thema voor de gedichtenwisseling in de bundel In omgekeerde richting lag dan ook voor de hand. De gedichten zijn niet alleen een ode aan de zee, maar ze fungeren eveneens als een zoektocht naar herinnering en verleden, naar wat nog gered kan worden van het vergeten.

* Geschreven door J. Bernlef & Hans Tentije.

* In omgekeerde richting verscheen ook in een bibliofiele uitgave bij Atalanta Pers onder de titel Zeegang (oplage van 110 exemplaren tgv de jaarwisseling 2010-1011).

Abstracte begrippen zijn in hun zuivere vorm - liefde, dood, licht, schuld - meestal onbruikbaar in de poëzie. Ze moeten als het ware gevuld worden met een concrete lading. In Kanttekeningen voorziet Bernlef een groot aantal van deze begrippen van commentaar, geschreven in de marge van de Grote Woorden.

In Kiezel en traan geen overbodige geluiden: totale stilte in de zin van de lege bladzijde kan natuurlijk niet, maar de wonderen van de herinnering en het oproepen van authentieke gevoelens zijn niet gebaat bij ketelmuziek, bij het vullen van de leegte met iets van eigen of andermans vinding - het is eerder de geur, de lichtval, kortom de subtiele associatie die de ontroering teweeg kan brengen. Stomme getuigen, niet van een misdaad, maar van doodgewone menselijke aanwezigheid, veelal in het verleden, veelal in het eigen verleden - en dan is de associatie met vergankelijkheid en dood nooit ver weg.

Een meester van de ontroering is Bernlef de laatste jaren aan het worden - en dat betekent in de eerste plaats een meester van de terughouding, want wat te dik gesmeerd is werkt niet en gaat tegenstaan. Bernlef weet van ophouden op het juiste moment.

Beschrijving niet beschikbaar.

- Het einde van de reis
en in de handen harde gladde stenen
rond van vrede vierkant van wrok plat van verzet
en dan de vreemde niet te definiëren:
met gespleten lippen vlijmscherpe wimpers
nog trillend hun handen hun ogen
vol landschap hun huid bekrast
door een wanhopig onbekende,
samengestroomd in een morene -

Niemand wint, maar de kunst van het verliezen valt te leren. Al gaan veel van deze gedichten over de breekbaarheid van levens, ze bezitten toch ook iets onoverwinnelijks, de vitale kern van hun eigen vorm.

Bijna al het werk van Bernlef gaat over verdwijnen. Ook de poëzie die hij naliet toen hij in 2012 overleed en die volop het werk van bewonderde kunstenaars reflecteert. Kunstenaars bij wie ook veel verdween of uit fragmenten bestaat: Sappho, Elizabeth Bishop, Anton Webern. Niets in hun wereld is heel of kenbaar en Bernlefs regels ritselen er in rafels omheen, zich openvouwend en weer sluitend. Dit is poëzie van het tasten, van de uitademing. Een etherisch slot van een prachtig, verijlend dichterschap.

Het beschrijven van een stilleven is net zoiets als het uitleggen van gedichten. Je zou het kunnen vergelijken met een poging iemand te vertellen hoe een knoop in elkaar zit. Als je dat zou proberen moet je de knoop voor hem uit elkaar halen. Zo zat het dus, zeg je ten slotte en in het midden ligt een glad stuk touw, geen knoop.

Stilleven gaat, net als een stilleven, over dingen. Eigenlijk zou je moeten zeggen: met behulp van dingen zou je kunnen proberen iets te zeggen over mensen, de diersoort die kan praten, dat overmatig doet en zo totaal schijnt te zijn vergeten dat de meerderheid een zwijgende is. Francis Ponge heeft eens geschreven dat die zwijgende wereld onze enige toeverlaat is. Bernlef voelt zich door die wereld aangesproken, aangeroepen zelfs.

Ook mensen gaan trouwens op een gegeven ogenblik deel van die wereld uitmaken: zoals je op het omslag van Stilleven kunt zien wordt ieder mens op den duur ook een stilleven (Giacometti: Braque op zijn doodsbed). Zo, nu zit er tenminste weer het een en ander in de knoop. En dat hoort ook zo: het is een van de voornaamste functies van de poëzie.

Zoals een verspreking soms de ware aard van de spreker verraadt, zo zijn er verschrijvingen die meer zijn dan schrijffouten. Bernlef schreef in een van de hier gebundelde prozagedichten eerst ‘episch centrum’ in plaats van ‘epicentrum’ (de plaats van waaruit aardbevingsgolven zich over het aardoppervlak verspreiden). Wat zou dat kunnen zijn, een episch centrum? Misschien het punt van waaruit Bernlefs poëzie ontstaat.

In Raster 29 schreef Bernlef over het prozagedicht als genre onder meer: ‘Het prozagedicht lijkt het terrein te zijn van vage vermoedens, aarzelingen, twijfels, een gebied waar nog geen keuzes zijn gemaakt en de strengheid van de enige juiste poëtische regel nog even wordt uitgesteld. Klank en beeld cirkelen, als in de halfbewuste toestand voor het definitieve ontwaken, nog vrij rond. Er is sprake van een lyrisch beginsel, maar nog niet van een lyrische vorm.’

Het merendeel van deze teksten zijn reisimpressies. ‘Reizen is voor mij een manier om mijzelf als anonymus te ervaren, iemand die door zijn tijdelijke afwezigheid dingen en toestanden op een andere manier ervaart dan in zijn normale zelfbewuste bestaan.’

Verschrijvingen geeft een inzicht in het soort tastend denken dat aan Bernlefs poëzie voorafgaat. ‘Het zijn teksten,’ zegt Bernlef, ‘die zich als het ware onder de oppervlakte van mijn poëzie afspelen.’

Tombe voor Pieter Janszoon Saenredam.

* Uitgegeven in een oplage van 115 genummerde exemplaren waarvan 30 gebonden met een handgeschreven gedicht van de auteur.

Bernlef heet wel de dichter van het vluchtige te zijn, de dichter die zich van de ene indruk naar de volgende begeeft, observerend en onderzoekend. Soms met lichte ironie, nooit met grote woorden en altijd met aandacht schetst hij wat zich zintuiglijk aan hem voordoet - een rivier, een foto, de ademtocht van Chet Baker.

Voor deze verzamelde gedichten koos hij uit al zijn bundels de gedichten die hij bewaren wilde. Een keuze, ruim genoeg ‘om precies te passen in dit gevoel van alles voorgoed’, zoals hij in een gedicht ooit schreef.

J. Bernlef: ‘Nou ja, belangrijker, belangrijker. Vergelijk het maar met een schilder die ook tekent. De tekening is een sneller medium, geschikt om de eerste intuïties op papier te zetten. In proza moet je toch altijd rekening houden met structuur en verhaallijn. Voor een roman moet je tevoren in enige mate iets plannen. Voor poëzie niet. Uitvindingen vinden bij mij plaats vanuit de poëzie, omdat een gedicht toch directer, schetsmatiger is. Poëzie is voor mij de kern van waaruit mijn andere werk zich heeft ontwikkeld.’

Uit het juryrapport van de P.C. Hooftprijs 1994: ‘De kwaliteit van zijn poëzie werd al meteen erkend door de prijzen die hij voor zijn eerste twee bundels kreeg. Toch is Bernlef voor het lezende publiek vooral een romanschrijver, waarbij misschien te weinig wordt opgemerkt dat zijn verhalend proza in thematiek de consequentie trekt uit wat al in de gedichten was geëxploreerd. Men kan zijn poëzie het hart noemen dat het bloed door zijn hele oeuvre doet stromen.’

Wanneer de wegen zijn ondergesneeuwd en al het water is bevroren, ontstaan in het landschap winterwegen: een stelsel van buurtpaden en privéwegen dat als een alternatieve topografie de officiële wegen zoals die op de landkaart staan tijdelijk vervangt. Het eigenaardige is dat dit wegennet door de bewoners ’s zomers even snel weer wordt vergeten als het ’s winters opnieuw in gebruik wordt genomen.

Rutger Kopland in Nieuw Wereld Tijdschrift: ‘Moderne literatuur doet verslag van de breekbaarheid van onze relatie met de wereld. Zij doet dat door de taal te ontregelen, door de huid van de taal zo dun te maken dat het denken zichtbaar wordt. Wie de geschriften van enkele grote schrijvers van dit moment leest, Bernlef en Krol bijv., wordt voortdurend heen en weer geslingerd tussen de positie van lezer en denker. Hun werk laat niet in de eerste plaats het eindproduct zien, maar het denkproces en de tussenstadia van dat proces. In het fragmentarische, de onafheid, de tegenspraken, openbaart zich het zoeken meer dan het vinden, de haperende argumentatie meer dan de conclusie.’

Zwijgende man

Wie wat wil zeggen
heeft winter nodig
kale takken zonder blad

Spoor van vogels niet
hun fluiten water
ongenaakbaar hard en glad

Wie dat wil
heeft in zijn ogen
iets gespaard
dat kijken heet

Wie dat kan
weet in zijn zwijgen
wat hij zegt
het best bewaard

Albert Speer (1905-1981) werd bekend als de architect van Adolf Hitler, later diens minister van Bewapening. Tijdens het proces van Neurenberg werd hij, mede door zijn beschaafde optreden, tot twintig jaar gevangenisstraf veroordeeld.

In 1980 publiceerde Bernlef De ruïnebouwer, dat hij omschreef als een poging om ‘het raadsel Speer’ op te lossen. Maar na Speers dood verschenen diverse boeken waarin feiten aan het licht kwamen die het beeld van de ‘keurige nazi’ voorgoed naar het rijk der fabelen verwezen.

Bernlef besloot zijn tekst te herzien en uit te breiden. Speer komt erin tevoorschijn als een door tomeloze ambitie gedreven technocraat, een voorloper van een na hem komende generatie van gewetenloze bureaucraten die het gezicht van onze tijd hebben getekend.

Een kunstschilder (Siet Zuyderland) en een schrijver (J. Bernlef) geven hun impressies over de gang van zaken binnen Nederlandse gevangenissen door middel van een verzameling interne rapporten, foto's, tekeningen, gedichten, twee interviews en reproducties in kleur van schilderijen van gevangenisinterieurs.

* Uitgave in samenwerking met het Stedelijk Museum Amsterdam.

Wat begon als een vrolijke doorgehaalde zomernacht werd al gauw een bijzondere, bij vlagen hilarische correspondentie tussen drie vrienden: twee schrijvers en een componist.

CC een correspondentie is een aanstekelijke briefwisseling over jazz (veel jazz), literatuur, schrijven, componeren, schrijfmachinelinten die vervangen moeten worden, platencollecties die van de plank vallen, de winkel waar Gerrit Kouwenaar zijn spijkerbroeken koopt, de Thaise joints van saxofonist Benjamin Herman, de betekenis van keukentrapjes in een tram, het voor straf buiten roken en de uitkomst van de elektrische sigaret.

Bernlef, Campert en Loevendie beschrijven hun geamuseerde, verbaasde en geërgerde kijk op heden en verleden, maar vervallen niet tot nostalgie. Je kunt niet alleen leven van 'nieuwe herinneringen', zegt de eerste, verwijzend naar Camperts dichtbundel uit 2007. 'Oude mogen er ook zijn.'

CC is een improvisatie voor drie heren.

De dichters Bernlef (1937) en Campert (1929) en de componist Loevendie (1930) delen een aanstekelijke hartstocht voor jazz, waarover ook alle drie geschreven hebben.

Onze taal zit vol hart. Talloze woordcombinaties met hart, woordspelingen, uitdrukkingen, spreekwoorden. Het hart is altijd het symbool van menselijke gevoelens, emoties geweest. In deze tijd van rationalisatie pleegt men erop te wijzen dat het hart niet meer is dan een pomp, een holle spier. Dat is niet meer dan de fragmentarische kijk van een specialist. Hij heeft gelijk, maar niet helemaal.

In de taal ligt vaak nogal wat wijsheid verscholen. Een uitdrukking als 'met hart en ziel' is niet zomaar uit de lucht gegrepen. Ze geeft de essentiële verbinding tussen hart en hersens weer. Zonder hart geen ziel, d.w.z.: geen emoties, geen waarnemingen, geen herinneringen, geen liefde, geen plezier, geen verdriet. En juist over al die dingen gaat het boekje dat de dichter J. Bernlef schreef, een alfabet rond het menselijk hart. Het is een boekje geworden waarin speelsheid en ernst elkaar afwisselen, in korte teksten waar iedereen wel een stukje van zijn eigen hart in zal herkennen. Uw hart is de hoofdzaak en dat blijft het.

* De taal van het hart is een uitgave ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van de Nederlandse Hartstichting.

Het toneelstuk Deuren behandelt de problematiek van de gevangenbewaarder die enerzijds een hechte relatie met de gedetineerden moet zien op te bouwen, anderzijds moet beletten dat diezelfde gedetineerden ervandoor gaan. Over deze onmogelijke opgave gaat het stuk.

Gevangenbewaarder Veenstra raakt helemaal in de knoei als een van zijn ‘pupillen’ de benen neemt en hem en zijn vrouw gijzelt. Het stuk eindigt met een ongewilde moord, die echter logisch voortvloeit uit de onmogelijke positie van de bewaarder binnen het gevangenissysteem.

Een cheque voor de tandarts beschrijft niet alleen de nieuwe ideeën over de verhouding kunst-werkelijkheid. Het boek onderkent in de eerste plaats de traditie, die tot deze ideeën heeft geleid. Daarom is de titel van het boek ontleend aan een werk van Marcel Duchamp (geb. 1887), de grondlegger van de hedendaagse beeldende kunst, de inspirator van de nieuwste dans, muziek en literatuur.

Toen Duchamp in 1913 een fietswiel tot kunstwerk koos, legde hij daarmee de basis voor een totaal nieuwe kunst- én werkelijkheidsconceptie. Duchamp liet kunst en werkelijkheid samenvallen, een gevaar, dat rondom de jaren zestig door de makers van pop-art, Nieuw-Realisme, Nul/Zero, op-art en kinetische kunst tot een kunstrichting zou worden uitgewerkt.

De titel van het boek is een duidelijke illustratie van die grensvervaging tussen werkelijkheid en kunst. In 1919 moest Duchamp zijn tandarts betalen. Hij had weinig geld. Daarom ontwierp hij in zijn functie van kunstenaar een cheque, die geïnd kon worden bij een niet bestaande bank. De tandarts accepteerde dit kunstvoorwerp als een werkelijke betaling.

* Geschreven door J. Bernlef & K. Schippers.

Schrijver Bernlef en beeldend kunstenaar Zuyderland maken duidelijk dat iedere prop papier uniek is; daarvan uitgegaan wordt er gedacht over waarden in de kunst.

* Tekst J. Bernlef & Tekeningen Siet Zuyderland.

* Een prop is minder dan niets is een uitgave uit de Slibreeks. De Slibreeks is een serie kleine boekjes die lezers met literaire belangstelling de kans wil geven om gemakkelijk en tegen een aantrekkelijke prijs kennis te maken met het werk van bekende en onbekende auteurs. Alle boekjes in de Slibreeks zijn bijzondere uitgaven: het is een eerste vertaling of een opvallend debuut, maar belangrijk is dat de teksten nog niet eerder in Nederland zijn gepubliceerd.

Informatie over de Nederlandse literatuur na 1945.

Ophelia kreeg in Shakespeares Hamlet weinig woorden, maar had een onmisbare rol. Bernlef voorziet dit fascinerende personage in Ophelia, een spiraal van waanzin, van een prachtige monoloog, die haar voert langs liefde, verlies, waanzin en bevrijding.

Deze uitgave kwam tot stand in samenwerking met Opera Onafhankelijk Toneel, Rotterdam.

Als kind was ik bezeten van een soort boeken, dat men toen 'winterboeken' noemde: een bonte verzameling verhalen, gedichtjes, puzzeltjes en wetenswaardigheden.

De voorliefde tot een dergelijk faits divers-boek is de grondslag van deze verzameling geweest, waarin - evenals in de winterboeken - niet alle teksten van de hand van één auteur zijn.

Uit de inhoud: Van nieuwe kleren oude maken (een tip), de Wijpers (een strip), negen etudes voor de linkerhand en een voor de pianostemmer, Het sterfbed van Johannes Vermeer, Bali of Bami, Het leven verliezen of de dood vinden, over Charles Waterton, Robert Rauschenberg, Pieter Breughel en de bijna vergeten schrijver William Hewett.

De titel van dit boek werd ontleend aan het gelijknamige gedicht van Jan Hanlo, dat als motto in de bundel is opgenomen. Het onvermogen te communiceren, dat het onderwerp van Hanlo’s gedicht is, relativeert de titel van dit boek, waarin J. Bernlef en K. Schippers hun interviews, die zij in opdracht van het tijdschrift De Gids maakten, hebben gebundeld.

Bernlef en Schippers zijn zich bewust van de onmogelijkheid er precies achter te komen ‘wat zij bedoelen’ maar hebben veel van de op het omslag vermelde auteurs tot treffende uitspraken weten te verleiden, niet in het minst omdat zij geen schijnbare kleinigheden over het hoofd zagen; kleinigheden waaruit vaak de kern van een schrijverschap viel af te leiden. Uitgaande van het werk van een auteur maakten Bernlef en Schippers eerder een omtrekkende beweging dan een frontale aanval. De resultaten van deze tactiek vindt u in dit boek met interviews.

* Geschreven door J. Bernlef & K. Schippers.

De kern van deze verzameling opstellen over literatuur wordt gevormd door de maandelijkse kronieken over poëzie die J. Bernlef sinds 1966 in De Gids heeft gepubliceerd. Hij heeft ze in vier afdelingen ondergebracht.

Een aantal 'algemene' stukken, waarin hij wat ballonnen oplaat en weer doorprikt. Hij heeft de waarheid niet in pacht, is niet bezeten van de drang tot bewijzen maar wil in de eerste plaats het leesplezier overbrengen dat hij bij de lectuur had.

In de tweede afdeling bespreekt hij een aantal Nederlandse dichters, van F. ten Harmsen van der Beek, J.C. Noordstar en Jan Hanlo tot Hans Verhagen, Gerrit Kouwenaar en Hans Vlek.

In de derde afdeling komen buitenlandse dichters aan bod: natuurlijk Marianne Moore, die hij zelf heeft vertaald, maar ook andere Amerikanen, zoals de merkwaardige Louis Zukofsky, William Carlos Williams en Robert Lowell.

In de vierde en laatste afdeling van het boek komen prozaschrijvers ter sprake. 'Het zijn verslagen over boeken die mij op de een of andere manier erg hebben beziggehouden,' zegt hij. Daar horen bij: het werk van de Argentijnen Jorge Luis Borges en Adolfo Bioy-Casarès, de meesterlijke roman Pale Fire van Wladimir Nabokow, het werk van de bizarre Franse schrijver Raymond Roussel en het volgens Bernlef ‘onnavolgbare proza’ van Jan Hanlo. De afdeling besluit met een autobiografisch stuk, 'Op het spoor van dr. Hackenbush'.

Drie eilanden bevat de boeken:

1. Sneeuw
2. Meeuwen
3. Onder ijsbergen

Wat is identiteit? Een masker dat je naar believen op en af kunt zetten, of iets dat onvervreemdbaar bij je hoort?

In de drie novellen waar Geleende levens uit bestaat onderzoekt Bernlef vragen als deze. De ene hoofdpersoon blijkt tot bijna niets gereduceerd te worden als hem de rol van het soappersonage dat hij jarenlang speelde wordt afgenomen. De andere krijgt door de inlichtingendienst waarvoor hij werkt een fictieve identiteit aangemeten totdat hij ontdekt dat de naam die hij draagt wel degelijk iemand toebehoort. En de derde wordt om geheimzinnige redenen uitverkoren voor een nieuw soort, veel interessanter leven dan hij eigenlijk had. Alle drie worstelen ze zich het leven door - zonder de zekerheid of het wel echt hun eigen leven is...

Geleende levens bevat de novelles:

1. De rol van zijn leven
2. Geleend leven
3. Eeuwige roem

Kokkels & Stenen spoelen bevat de bundels:

1. Kokkels (verzen)
2. Stenen spoelen (verhalen)

Schijngestalten bevat de boeken:

1. Hersenschimmen
2. Vallende ster
3. Eclips

Zie voor de beschrijving van dit boek: Een jongensoorlog.

Zie voor de beschrijving van dit boek: Albert Speer, de ruïnebouwer.

De ruïnebouwer is niet identiek aan het boek Albert Speer, de ruïnebouwer, desalniettemin beschouw ik het als hetzelfde boek waarbij Albert Speer, de ruïnebouwer de betere (verbeterde) versie is. De verklaring hiervoor vindt u bij de beschrijving van dat boek.

Zie voor de beschrijving van dit boek: Een jongensoorlog.