Boeken van Patrick Modiano

In de omgeving van Parijs staat het lyceum Valvert, bestemd voor jongens uit rijke, liberale kringen. Deze jongens zijn vrijwel allemaal door hun ouders in de steek gelaten, het internaat vormt hun enige houvast in de wereld. Zij studeren, beleven intense vriendschappen en avonturen, gaan weer uiteen.

Twintig jaar later: de verteller in Aardige jongens speurt de wegen na die de jongens in die twintig jaar zijn gegaan. Geen van hen heeft zijn draai kunnen vinden in het leven. Ze zijn gek of excentriek geworden, gevlucht in het Vreemdelingenlegioen of in de drugs, of simpelweg vereenzaamd. Valvert heeft de vorm aangenomen van het verloren paradijs.

Blue aloha bevat vier korte verhalen, waaronder het debuut van Patrick Modiano uit 1966: Ik ben een eenzame jongeman (Je suis un jeune homme seul).

Voor het eerst in vijftien jaar speelde de naam van de vrouw hem door het hoofd, en die zou op zijn beurt ongetwijfeld de herinnering oproepen aan andere personen, aan degenen die hij in haar gezelschap had gezien in het huis aan de rue du Docteur-Kurzenne.

Tot nog toe hadden zijn herinneringen aan die mensen een soort winterslaap doorgemaakt, maar die was voorbij, de spoken verschenen in het volle daglicht. Wie weet zouden ze hem de volgende jaren telkens weer komen lastigvallen, zoals afpersers altijd doen. En aangezien hij het verleden niet kon herbeleven om het te corrigeren, kon hij ze misschien nog het best definitief onschadelijk maken en op afstand houden door ze te veranderen in romanpersonages.

De Parijse schrijver Jean Bosmans raakt in de ban van zijn herinneringen aan de periode waarin hij samen was met een meisje, Margaret Le Coz, dat net als hijzelf achtervolgd werd: zij door een neurotische stalker en messentrekker, hij door de roodharige helleveeg die ‘volgens de burgerlijke stand’ zijn moeder scheen te zijn. Samen droomden ze van een nieuwe horizon die niet langer door spoken uit het verleden zou worden versperd. Hun relatie eindigde abrupt toen Margaret halsoverkop de nachttrein naar Berlijn nam. Jaren later probeert Bosmans haar op te sporen.

De horizon is een echte Modiano: nostalgisch tot op het bot. Overrompelend zijn de grandioze slotscènes van dit bij vlagen beklemmende boek, waarin de toekomst zich plotseling opent in het volle daglicht van de 21e eeuw - en een man samenvalt met zijn schaduw.

Op een dag in juni 1942 stapt een Duitse officier op een jongeman af en vraagt hem: ‘Pardon meneer, kunt u mij zeggen waar de place de l’Étoile is?’ De jongeman wijst links op zijn borst.

In De plaats van de ster, de roman waarmee Patrick Modiano in 1968 debuteerde en waarvoor hij onmiddellijk twee literaire prijzen ontving, wordt de hoofdpersoon Raphaël Schlemilovitch geteisterd en gefascineerd door zijn jood-zijn en door het lot van het Joodse volk. De schimmen uit het Derde Rijk achtervolgen hem. Zijn leven is een paradox; hij is jager en achtervolgde. Schlemilovitch collaboreert, verklikt en treedt zelfs in dienst bij de Gestapo. Eventjes is hij Eva Brauns minnaar en wordt door dr. Sigmund Freud wegens dwangvoorstellingen behandeld om van zijn Judeïsche neurose te genezen: ‘De jood bestaat niet… U bent geen jood, u bent een mens tussen de anderen, dat is alles.’

Serge Alexandre heeft als kind zijn vader uit het oog verloren. In de laatste grimmige maanden van de Duitse bezetting denkt Serge zijn vader opnieuw te ontmoeten, maar die herkent zijn zoon niet. Dan draait de zoon de rollen om: hij wordt de vader van zijn vader, die als een fantoom voortdurend van identiteit lijkt te kunnen veranderen. Al is hij een vernederde, vervolgde Jood met wiens lot de zoon zich identificeert, er zijn ook bewijzen van zijn aan collaboratie grenzende praktijken.

De obsessie met het verleden die Modiano's werk bezielt, vormt ook in De straat van de donkere winkels de drijvende kracht. Een privé-detective begeeft zich in een schimmige wereld van woekeraars, landverraders en gigolo's.

In een oude krant uit 1941 leest de schrijver Patrick Modiano aan het eind van de jaren tachtig een opsporingsbericht: ‘Vermist: een vijftienjarig meisje…’

Dat meisje laat hem niet meer los. In de loop der jaren weet hij met grote moeite een paar schaarse feiten over deze Dora Bruder en haar familie aan de bureaucratie en de vergetelheid te ontrukken. Langzaam dient zich de omtrek van een tragedie aan: een meisje dat van huis wegloopt, vier maanden zoek blijft en dan door de politie wordt thuisgebracht. Vervolgens worden Dora en haar vader opgepakt en samen naar Auschwitz getransporteerd, waar hun spoor in de mist van de tijd verdwijnt.

Ze zijn aan hun lot overgelaten, de jonge Odile en haar vriend Louis. Hand in hand leren ze Parijs kennen - het uitzicht over de stad vanaf Montmartre, de kleumende boekverkopers met hun stalletjes langs de Seine, de smalle straten en de dampende cafés in het Quartier Latin. Hun leven wordt bepaald door toevalligheden, zijwegen en noodoplossingen.

Eigenaardige individuen, sympathiek maar niet altijd betrouwbaar, kruisen hun pad. Hoe duister en chaotisch ook, na verloop van tijd transformeert hun jeugd tot een fascinerende herinnering, die Odile en Louis voor altijd zullen delen.

Het circus komt voorbij is een liefdesgeschiedenis tegen de achtergrond van het Parijs uit het begin van de jaren zestig. Vanaf hun eerste toevallige ontmoeting tot aan hun definitieve afscheid in een hotel staat de liefde tussen Lucien en Gisèle onder druk. Het lijkt of Gisèle een niet ongevaarlijk dubbelspel speelt. Naarmate Lucien meer waarschuwingen negeert, wordt een fatale afloop onafwendbaar.

Op een wandeling door Montparnasse glijdt de Parijse schrijver Jean onverhoeds weg in een bres in de tijd: is hij terug in 1966? Zijn vriendin Dannie R. werd gezocht wegens betrokkenheid bij een moordzaak. Maar zijn eigen dagboeken uit die periode gaan veel verder terug: hij maakte aantekeningen over de Witte Barones, die in 1974 tot de guillotine veroordeeld werd, en over de oude Jeanne Duval, een voormalige minnares van Baudelaire, die Jean in een boekhandel tegenkwam, in 1878...

In Het gras van de nacht wordt de lezer meegenomen in een wereld waarin heden en verleden naast elkaar voortbestaan in een stelsel van droomlagen en tijdtunnels, als ondergrondse wijken van een reusachtige metropool.

Een Parijs' café in de jaren zestig, bezocht door een allegaartje van marginale figuren: jongeren met vage artistieke aspiraties, oudere jongeren, die al een verleden te verzwijgen hebben. Op een avond duikt Louki op. Ze lijkt een schuilplaats te zoeken, al begrijpt niemand wie of wat haar precies bedreigt  zijzelf misschien nog wel het minst.

Louki is de broze heldin van een navrante geschiedenis. Vier verschillende personages vertellen haar verhaal, als laatste haar vriend Roland, een schrijver in spé. Nog steeds meent hij haar stem te horen, 's nachts, op de Champs-Élysées...

‘Toen ik haar zag zitten achter het smeedijzeren hekwerk tussen café en biljartzaal, kon ik haar gelaatstrekken niet meteen goed onderscheiden. Buiten schijnt de zon altijd zo fel dat je bij binnenkomst in het Rosal geen hand voor ogen ziet. Haar rieten tas vormde een lichtvlek. Net als haar blote armen. Haar gezicht tekende zich in het donker af. Waarschijnlijk was ze niet ouder dan twintig. Ze schonk geen aandacht aan me.’

Jean Moreno, alias Jimmy Sarrano, is een schrijver in ballingschap 'ergens in de buurt van Tétouan, Gibraltar of Algeciras’. De Franse expat schrijft een feuilleton voor de radio. In de door hitte verpletterde stad, die soms wel verlaten lijkt, ontmoet hij ene Marie in een café.

Deze ongrijpbare jonge vrouw roept een herinnering in hem op: is zij het kind dat hij ooit in Parijs kende? Is ze de dochter van Marie-Rose? Het geheugen van de schrijver voert hem mee naar lang vervlogen tijden, al zijn die tijden voor hem nooit echt voorbij.

Als Thérèse Cardères (alias 'kleine Bijou') in de metro haar moeder meent te herkennen, die jaren geleden in overleden zou zijn, komen haar angsten en trauma's boven: haar moeder hield niet van haar en deed haar uiteindelijk het huis uit. Obsessief probeert Thérèse haar moeder nogmaals te zien, maar tegelijkertijd is ze doodsbang voor een ontmoeting.

Kort voor zijn eenentwintigste verjaardag wordt een man op de Parijse place des Pyramides geschept door een Fiat. Aan het stuur zit een vrouw die hij ergens van denkt te kennen. Terwijl hij half bewusteloos in een politieauto naar een ziekenhuis wordt gebracht, komen er herinneringen boven aan een periode waarin hij in een café een geheimzinnig meisje ontmoette. Wat hebben de twee vrouwen met elkaar te maken?

Nachtelijk ongeval is niet alleen een intrigerende roman over de kracht van het geheugen, maar ook een ode aan de straten en pleinen van Parijs bij nacht.

Hoe word je een verrader? De hoofdpersoon van Nachtronde informeert zowel de Gestapo over het verzet als het verzet over de politie en over handelaren op de zwarte markt. De enige uitweg uit deze uitzichtloze situatie lijkt een daad van zelfopoffering.

Nachtronde was de tweede roman van Patrick Modiano. Net als in zijn romans De plaats van de ster en Dora Bruder staat de Tweede Wereldoorlog centraal, en ook hier probeert hij het verleden te bezweren, ditmaal tijdens een fatale nachtronde.

De schrijver Jean Daragane probeert een pijnlijke gebeurtenis uit zijn verleden te vergeten. Maar als het adresboekje dat hij is kwijtgeraakt door twee louche figuren wordt teruggevonden, wordt hij overvallen door herinneringen aan de jaren vijftig, toen het huis van zijn pleegmoeder door de politie in de gaten werd gehouden.

'Ik herinner me weer / De tijd van weleer...' luidden de dichtregels die de hoofdpersoon van een van de drie verhalen in deze bundel haar vader vaak hoorde citeren.

Onbekende vrouwen bevat drie novellen waarin jonge vrouwen vertellen over hun leven, als anonieme stemmen op de radio die je als luisteraar, bij het zoeken van een zender, toevallig tegenkomt en die even later teloorgaan in het gekraak en geruis van een storing.

Parijs in de jaren zestig. Jean Eyben, net twintig, werkt op proef bij een detectivebureau en krijgt de opdracht een jonge vrouw op te sporen. Haar dossier bevat voornamelijk witte plekken: er is maar weinig over haar bekend, en het is zelfs niet zeker of de naam die hij heeft doorgekregen, Noëlle Lefebvre, haar werkelijke naam is. Het verbaast dan ook niemand dat het hem niet lukt haar te vinden.

Veel later, als hij al jaren schrijver is, herinnert de man zich zijn speurtocht van weleer en gaat hij opnieuw op zoek naar de vrouw, een queeste die hem via de parken, cafés en bioscopen van Parijs naar Rome voert. De kleur die in zijn herinnering terugkeert: blauw. Het vervagende blauw van de hemel op een zomerse dag met hoge sluierbewolking. Het verblekende blauw van de dossiermap waarin haar gegevens werden bewaard. Wie is zij, de vrouw die hij zoekt?

Parijs in de jaren zestig. Het waren opwindende tijden, jongeren klommen op de barricaden, vochten tegen de bestaande gezagsverhoudingen en eisten meer vrijheid. Maar niet iedereen deelt hetzelfde verleden. De hoofdpersoon in Slapende herinneringen herinnert zich vooral de vrouwen die hij destijds op zijn winterse zwerftochten door de stad ontmoette, mysterieuze vrouwen die hij probeerde te vergeten nadat ze uit zijn leven verdwenen maar die, soms pas na tientallen jaren, terugkeerden in zijn gedachten.

Het spookt in het huis van het geheugen, dat is wat Modiano in Slapende herinneringen laat zien: als we ouder worden, dringt wat we verdrongen zich weer op, en het is zinloos om ervan weg te lopen.

Afwezige ouders, een vroeggestorven broer, een schooltijd op internaten, moeizaam overleven en het Parijs van de jaren zestig - ziedaar de elementen die de melancholische romans in deze trilogie met elkaar verbinden.

Tegen die achtergrond probeert een jonge schrijver te ontsnappen aan de desolaatheid van zijn jeugd. Werkend aan zijn debuut verdiept hij zich in vragen waarop hij nooit een antwoord heeft gekregen. Hoe is zijn Joodse vader de oorlog doorgekomen? Was hij een collaborateur of een verzetsheld? Welke geheimen van de Duitse bezetting heeft Parijs nooit prijsgegeven?

Trilogie van een beginnend schrijverschap bevat de boeken:

1. Verdaagd verdriet - Remise de peine
2. Bloemen en puin - Fleurs de ruine
3. Hondenlente - Chien de printemps

Een man kijkt door een glazen wand naar zijn dochtertje. Ze is nog maar twee dagen oud. Herinneringen aan zijn eigen kinderjaren golven in hem omhoog - vooral ongelukkige herinneringen. Als hij zijn dochter gaat aangeven bij de burgerlijke stand, geeft hij als naam op: Zenaïde. Het is de naam van een vrouw die diepe indruk op hem heeft gemaakt toen hij nog een kleine jongen was.

Een man wordt ondergedompeld in herinneringen aan Parijs en Londen in de jaren zestig. Hij dwaalde er met het meisje op wie hij verliefd was door illegale gokhallen en casino's. Totdat zij hem van het ene moment op het andere verliet.

Ambrose Guise is een schrijver van misdaadromans die twintig jaar geleden Frankrijk hals over kop heeft verlaten. Nu keert hij nog eenmaal naar Parijs terug. Hij haalt herinneringen op in de verloren wijk van zijn jeugd. In de namiddagen, avonden en nachten doorkruist hij de stad. Welk drama heeft hem doen vluchten?

Hij vindt de pleinen en steegjes waar hij destijds verwikkeld raakte in een intrige die sommigen fataal werd. Uit de schemer doemen ten slotte steeds scherper de contouren op van de deelnemers aan een liefdes- en moordgeschiedenis die pas op de laatste bladzijde wordt opgelost.

De hoofdpersoon van Villa Triste is een jongeman die het roerige Parijs van de vroege jaren zestig ontvlucht, waar een sfeer van terreur en contraterreur heerst. Hij trekt naar een rustig, mondain vakantieoord en geeft zich er uit voor graaf Victor Chmara. Zijn verleden blijft in nevelen gehuld: is hij op de vlucht voor een bedreiging uit Parijs, is hij bang voor een aanslag?

Hij wordt verliefd op een jonge vrouw, Yvonne Jacquet, en ontmoet een aan lager wal geraakte dokter, René Meinthe, aan wie hij zich als een drenkeling vastklampt. Gedrieën zijn ze onafscheidelijk, totdat Victor serieuze toekomstplannen wil maken met Yvonne.

Twaalf jaar later, in de winter, keert Victor terug in een poging de herinneringen en sfeer van die tijd weer op te roepen.

Een strand aan de oevers van de Marne en de straten van Nice markeren het begin en het einde van de relatie tussen de voormalige fotograaf Jean en zijn vriendin Sylvia. Voor wie zijn zij op de vlucht? En hoe komt Sylvia aan een diamant?

'Ik werd geboren op 30 juli 1945, in Boulogne-Billancourt, op de Margueritelaan nummer 11, uit een jood en een Vlaamse die elkaar hadden ontmoet tijdens de bezetting.' meldt Patrick Modiano in Een stamboek. Hij doet verslag van zijn eigen jeugd alsof hij een proces-verbaal opmaakt: alleen zò, schijnbaar emotieloos, kan hij schrijven over de liefdeloze opvoeding die zijn ouders hem gaven en over de veel te vroege dood van zijn broertje.

Stamboek is een onthutsende autobiografische roman over een verwaarloosd kind dat zich met moeite staande weet te houden in een vijandige wereld. Zonder vals sentiment ontrafelt Modiano de manier waarop zijn ouders met hun oorlogservaringen en hun kinderen zijn omgegaan. In deze zoektocht naar zijn eigen wortels weet hij het persoonlijke tot literatuur te verheffen 'zoeken naar voetafdrukken in het drijfzand' noemt Modiano het zelf. Hij somt op, brengt in kaart, reconstrueert, zonder introspectie of gewetensonderzoek - waarmee hij een nieuwe manier van schrijven introduceert in de Europese literatuur van onze tijd.

De in 1976 op 84-jarige leeftijd overleden Emmanuel Berl vormde niet alleen een legende in de Franse literatuur van deze eeuw, hij bleef tot het laatst toe zijn omgeving verbluffen door zijn jeugd. De winnaar van de Prix Goncourt, Patrick Modiano, werd door Berls ongelooflijke levendigheid en onafhankelijkheid zo geboeid dat hij besloot hem te interviewen. Dit interview werd ten slotte een heel boek, gevolgd door een onbekende, schitterende tekst: 'Mooi weer vandaag, op naar het kerkhof'.

Verhoor is een ironische toespeling op de vragen die journalisten door de jaren heen op Berl hebben afgevuurd ten aanzien van zijn sociale en politieke stellingname. Berl is, grote zeldzaamheid in de Franse politiek, van uitgesproken linkse, liberale signatuur gebleven, zonder zich ooit aan enige politieke partij of sociaal systeem te binden. Deze, zijn leven lang volgehouden, onafhankelijkheid heeft bij zowel links als rechts scherpe reacties opgeroepen. De rechterzijde voelde zich in de jaren dertig geschoffeerd door Berls pamflet Het einde van het burgerlijk denken. Links was woedend toen de burgerlijk-radicale jood Berl de euvele moed had om Pétain de tekst te leveren voor de rede waarin werd gecapituleerd voor de Duitsers.

Modiano trekt in het interview dwars door het leven van Berl en door de geschiedenis van een tijdperk, met name van het interbellum en de periode direct na de oorlog. Verhoor is, naast een doorlichting van een tijdperk, tevens een verzameling karakteristieke literaire anekdotes en curiosa.

Catherine droomt ervan een beroemde danseres te worden, zoals haar moeder, die in New York woont. Maar ze draagt ook een bril, net als haar vader, en die moet af op balletles. Dat maakt haar leven er niet eenvoudiger op. Het voordeel van die bril is dat Catherine in twee verschillende werelden kan leven: de echte wereld, zoals ze die door haar brillenglazen ziet, en een uiterst zachte, wazige wereld zonder scherpe kantjes als ze hem afzet.

* Met illustraties van Jean-Jacques Sempé.