Boeken van Harry Mulisch

Archibald Strohalm, een enigszins vreemde, maar op het eerste gezicht niet uitzonderlijke man, begeeft zich op een zaterdagmiddag in een avontuur dat gaandeweg het gewicht en de afmetingen van een drama op leven en dood krijgt. Op het moment dat hij van een kantoorbediende een soort zaligmaker is geworden, hebben zijn stadgenoten deze Archibald Strohalm allang vereenzelvigd met de andere gekken en artiesten van de stad.

Met overtuigingskracht en in een meeslepende stijl beschrijft Mulisch de opkomst en de apocalyptische ondergang van de zelfbenoemde profeet.

In die stilte, die de oorlog ten slotte was in Holland, weerklinken op straat plotseling zes scherpe knallen: eerst één, dan twee snel achter elkaar, na een paar seconden het vierde en het vijfde schot.

Fake Ploeg, een collaborerende inspecteur van politie, berucht om zijn wreedheid, fietst tijdens spertijd door de buitenwijken van Haarlem naar huis. Door de winterse avond klinken plotseling zes scherpe knallen en Ploeg ligt dood op de stoep voor een rijtje van vier huizen, waarvan er een door de familie Steenwijk wordt bewoond.

De verschrikkelijke gevolgen van deze gebeurtenis zullen de dan twaalfjarige Anton Steenwijk zijn leven lang blijven achtervolgen.

Iedereen kent wel de gruwelverhalen die verbonden zijn aan beroemde diamanten. Door de eeuwen heen zouden zij hun bezitters dood en verderf hebben gebracht; hun geschiedenissen zijn een aaneenschakeling van rampen en verdoeming. Van deze geschiedenissen is De diamant van Harry Mulisch de humoristische persiflage.

Omstreeks 500 v. Chr. vindt in Voor-Indië een eenvoudig man een reusachtige diamant. Deze vondst blijkt politieke consequenties te hebben, waaraan de man ten offer valt. Hij is het eerste, maar lang niet het laatste slachtoffer. We volgen de diamant op zijn vernielende tocht naar het Rome rond het begin van onze jaartelling, waar hij een slavenopstand bewerkstelligt; we volgen hem in snelle vaart naar China, naar Tibet, en ten slotte naar het Amsterdam van vandaag, waar hem een onverhoeds einde wordt bereid.

Dit alles beschreven in een lichtvoetige stijl, die psychologische scherpte, humor en poëzie in een verbluffende synthese verenigt.

Een 'art director', zojuist veertig geworden, is met zijn vrouw, zijn elfjarige dochter en zijn negenjarige zoon met vakantie op Kreta. Daar wacht hem een verbijsterende samenloop van omstandigheden, die zelfs de wereldpers zal halen.

Is de hemel een organisatie die op het punt staat begrepen en opgerold te worden door de technologisch hoogontwikkelde mens van de twintigste eeuw?

God vindt dat de mensen er op aarde een rommel van maken. Hij wil dat de Stenen Tafelen met daarop de Tien Geboden terugkeren naar de Hemel. Zijn engelen moeten een mens 'creëren', die de Stenen Tafelen kan vinden, en die zijn leven opoffert om ze naar de hemel te brengen.

De engelen plaatsen twee mannen en een vrouw bij elkaar: bolleboos Onno, vrouwenverslinder Max en de beeldschone, verlegen Ada. Uit deze gepassioneerde driehoeksrelatie wordt een bijzonder kind geboren: Quinten. Hij is de uitverkorene. Zal hij in staat zijn om de Tafelen te vinden? En hoe brengt hij ze naar de Hemel...?

De ontdekking van de hemel is een totaalroman waarin alle thema's en obsessies uit het werk van Harry Mulisch in 65 hoofdstukken bijeenkomen. Dit monumentale boek is tegelijk een psychologische roman, een filosofische roman, een tijdroman, een ontwikkelingsroman, een avonturenroman en een alles overkoepelend mysteriespel.

Victor Werker doet onderzoek naar het geheimzinnige moment waarop dode materie overgaat in leven.

De verteller in De Procedure lokt de lezer met de belofte dat die in de geheimen van dit moment zal worden ingewijd. Om deze belofte gestand te kunnen doen is een duivels spel met het goddelijke vereist, dat Victor Werker noodlottig zal worden.

De procedure is een aangrijpend boek waarin Mulisch wederom alle registers bespeelt.

De pupil speelt in Italië in 1945. Hoofdpersonen zijn een oude dame, de schrijver en een vulkaan. Dan volgt de onthulling van een wonderbaarlijk geheim.

Deze wonderbaarlijke familieroman, die zich in meer dan één opzicht onderscheidt van andere familieromans, speelt zich af in Bolland, een rotsachtig koninkrijk, enerzijds begrensd door de zee, anderzijds door Duisterland. In het jaar 457630-1970 worden daar de tanden van een speculant getrokken, en in afwachting van een prothese gaat hij vol schaamte met zijn motorboot voor anker in de baai tegenover de hoofdstad.

In die situatie, waarin hij van alles probeert uit te rekenen, wordt een reeks gebeurtenissen uit zijn jeugd actueel, die elk iets te maken hebben met zijn moeders tweelingszusters zoon, die nu even oud als hij zou zijn geweest: 43. Steeds wanneer deze jongen in het verhaal verschijnt, is hij tegelijk verzegeld door literaire genres van het tweede plan: Ot en Sien, Karl May, James Bond, enz.

Wat dit procédé betreft, sluit De verteller enigszins aan bij Het stenen bruidsbed, die gebruik maakte van homerische stijlcitaten. Maar ook verder is dit boek in zekere zin een album, vol series van allerlei soort: niet voor niets speelt de grondlegger van de filatelie in Bolland er een belangrijke rol in!

De verteller ontstond tussen 1963 en 1970. Fragmenten er uit werden onder de titel De zegelbewaarders incidenteel gepubliceerd in De Gids en in Avenue.

Episodes van troost en liederlijkheid uit het leven van de heer Tiennoppen...

Op een bijna duivelse manier creëerde Harry Mulisch met de heer Tiennoppen een personage dat in worsteling is met de werkelijkheid.

Het is in de nacht of in de schemering, in de tijd waarin het licht bedrieglijk wordt, dat Tiennoppen ten prooi valt aan zichzelf en aan een giftige wereld die vooral in zijn verbeelding bestaat. Het is een wereld waarin niemand hem meer herkent, een gewelddadige wereld waarin Tiennoppen zonder pardon motorrijders laat verongelukken en automobilisten de gracht in laat rijden. Hij kan met twee tongen spreken en buiten zichzelf raken.

In deze magisch-realistische taferelen schept Mulisch een hedendaagse Elckerlyc: Tiennoppen staat voor de mens die zich geen raad weet met de clichématige en vastgelegde culturele patronen van de maatschappij. Mulisch’ verhalen vormen daarvoor de magistrale uitweg.

Norman Corinth, een Amerikaanse tandarts, komt voor een congres in een Oost-Duitse stad. Het is geen willekeurige Amerikaan in een willekeurige stad: zij hebben iets met elkaar te maken. De stad bestaat niet meer. Corinth was in de oorlog. Hij bestaat nauwelijks. Zijn pogingen om de draad te vinden van hij weet niet welk verhaal, vormen de inhoud van deze roman, waarvan de achtergrond gevormd wordt door een der vreemdste landen die ooit in de wereldgeschiedenis hebben bestaan.

Maar voor Corinth heeft deze actualiteit minder werkelijkheid dan het verleden, waarnaar hij op zoek is. 'Ik ben een onder Agamemnon gesneuvelde Griek, die nog leeft', zegt hij tot de Oost-Duitse Hella, met wie hij een kortstondige verhouding heeft. Hierdoor, en door zijn ontmoeting met de West-Duitser Schneiderhahn, neemt het drama van zijn verwoeste leven twee dagen vorm aan.

Een acteur schrijft naar aanleiding van de opvoering van een controversieel toneelstuk een dreigbrief aan zichzelf en ensceneert zijn eigen ontvoering.

* Het theater de brief en de waarheid is een uitgave van de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek ter gelegenheid van de Boekenweek 2000.

Het zwarte licht is het relaas van één dag uit het leven van de klokkenspeler Maurits Akelei. Het is zijn verjaardag, en toevallig ook de dag dat sommige beweren dat de wereld zal vergaan, en Akelei heeft zich voorgenomen om een feestje te organiseren.

Hij is een klein volstrekt eenzaam mannetje, dat eens zijn hart heeft verloren aan de grote blonde Marjolein (die hij echter eens met een 'echte neger' heeft aangetroffen), en alleen iedere dag zijn beiaard bespeelt, zó dat alle mensen naar hem moeten luisteren.

In Hoogste tijd is de held van de 'meer dan ware geschiedenis' de 78-jarige tweederangs artiest Uli Bouwmeester, nazaat van de beroemde theaterfamilie Bouwmeester. Hij wordt gevraagd voor de hoofdrol in een stuk over de laatste levensdagen van een groot acteur, die zich op zijn afscheidsvoorstelling voorbereidt.

Rudolf Herter is een gevierd schrijver. Samen met Maria, de moeder van zijn zoontje Marnix, brengt Herter een bezoek aan Wenen, de stad van zijn Oostenrijkse vader en van Hitler.

Tijdens een televisie-interview ontspruit bij hem het idee voor een nieuwe roman. Wat hij wil is Hitler postuum een gefingeerde spiegel voorhouden, ‘waarin we zijn gezicht alsnog te zien krijgen’.

Maar als hij na afloop van zijn lezing in de Wiener Nationalbibliothek kennismaakt met het bejaarde echtpaar Ullrich en Julia Falk, van wie hij de volgende dag iets over Hitler verneemt wat niemand weet, blijkt de werkelijkheid absurder dan de auteur kon bedenken.

De novelle Tussen hamer en aambeeld vormt het relaas van soldaat Nicolai Fjodorowitch Waranef die kort na de Tweede Wereldoorlog een grenspost tussen Bratislava en Wenen bemant en per ongeluk, bedoeld als een waarschuwing, een Engelse politicus neerschiet die de grens oversteekt.

De Engelsman is direct dood en de media storten zich zonder weerga op de schildwacht die niet anders deed dan zijn plicht. Het schot wordt hem noodlottig.

Twee opgravingen bevat:

1. Ik, Bubanik
2. Op weg naar de mythe

Aan het allereerste begin van Mulisch´ uitzonderlijke schrijverschap staan de novelle Ik, Bubanik uit 1947 en de lezing Op weg naar de mythe uit 1954. De novelle kan beschouwd worden als het begin van zijn verhalend werk, tot nu toe culminerend in De ontdekking van de hemel (1992), de lezing als het begin van zijn beschouwend werk, tot nu toe culminerend in De compositie van de wereld (1980).

Bijna vijftig jaar later - ter gelegenheid van het vijftigjarige jubileum van De Bezige Bij - verschijnen zij voor het eerst in druk. Zij vormen een bevestiging van Mulisch´ opvatting van het schrijverschap: ´Het oeuvre van een schrijver is, of behoort te zijn, een totaliteit, één groot organisme, waarin elk onderdeel met alle andere verbonden is door ontelbare draden, zenuwen, spieren, strengen, kanalen.´

Laura is op weg naar Nice om haar moeder te begraven. Gestrand in Avignon schrijft ze in ijltempo haar verhaal over de fatale liefde met Sylvia. Door haar man verlaten omdat ze geen kinderen kunnen krijgen, begint Laura een relatie met Sylvia. Nadat Sylvia haar liefde voor Laura heeft bekend, gaat ze er stiekem vandoor om een verhouding te beginnen met de ex-echtgenoot van haar geliefde.

In een meeslepende vertelling verweeft Mulisch de fatale liefde tussen Laura en Sylvia met de klassieke noodlotsdrama's van Orpheus en Oedipus.

Chantage op het leven bevat:

1. Oneindelijke aankomst
2. Chantage op het leven

De kamer is het verhaal waarmee Harry Mulisch debuteerde op 8 februari 1947, in Elseviers weekblad.

Over de publicatie van dit eerste verhaal schreef Harry Mulisch later: 'Toen ik de krant opensloeg en het zag staan, wist ik: dit is het. Alles wat er verder in de krant stond, werd overstraald door het licht dat ik toen zag, en ook alles in alle andere kranten en boeken waar ook ter wereld, te land, ter zee of in de lucht, - ik keek naar mijn naam als naar de opkomende, zij het voorshands verkeerd gespelde zon, die sterren en planeten deed verbleken.

De versierde mens bevat:

1. Keuring
2. De terugkomst
3. De sprong der paarden en de zoete zee
4. Quauhquauhtinchan in den vreemde
5. Wat gebeurde er met sergeant Massuro?
6. De versierde mens
7. Een stad in de zon

Paralipomena orphica bevat:

1. Paralipomena orphica
2. Anekdoten rondom de dood
3. Blik op de dichter dood

Paralipomena orphica

Verslag van een tocht naar de onderwereld, in gezelschap van de schedel van Zeeger Vermeulen, op 3 december 1834 in Amsterdam wegens moord op zijn meisje terechtgesteld, 16 jaar oud.

Anekdoten rondom de dood

Herinneringen aan een eigenaardige begrafenis, de dood van een rat, de verdediging van een hond, een grote liefde, een nog grotere liefde, een stierengevecht, benevens beschouwingen over de tijd, de ruimte, de droom en de dood.

Blik op de dichter dood

In memoriam Ed Hoornik.

Het vergt even oefenen voordat je de titel van dit Literaire Juweeltje zonder haperen uit kunt spreken, maar het werk van Mulisch vergt nu eenmaal wat meer inspanning. Zijn schokkend eindigende verhaal Paralipomena orphica uit 1970 wordt ingeleid door een verhelderende tekst van Mulischkenner Marita Mathijsen. Hierin vermengde Mulisch de Orpheusmythe met een modern einde-liefdesverhaal én een einde-liefdesverhaal met dodelijke afloop uit 1834.

* Deze versie van Paralipomena orphica is ontleend aan De verhalen dat is verschenen in 2000.

** Paralipomena orphica is een uitgave uit de reeks Literaire Juweeltjes. Literaire Juweeltjes is een reeks die wordt uitgegeven door Uitgeverij B for Books als leesbevorderingsproject. Het zijn kleine hardcover boekjes en bevatten ca. 60 bladzijden.

Bij gelegenheid bevat opstellen over cultuur, geschiedenis, filosofie en literatuur. In deze bundel zijn onder andere opgenomen: twee laudatio's voor Hein Donner, twee voorwoorden (voor de Duitse vertaling van De toekomst van gisteren en De oer-aanslag), een beschouwing over de relatie tussen alfa- en betawetenschappers en de feestrede voor het 150-jarig bestaan van het literaire tijdschrift De Gids.

Facsimile-uitgave van het manuscript van Harry Mulisch De oer-aanslag, de eerste versie van zijn roman uit 1982. Oorspronkelijke gebonden uitgave als nieuwjaarsgeschenk 1995 voor vrienden van De Bezige Bij; met inleiding, transcriptie en toelichtingen.

In De ontdekking van Moskou voert Harry Mulisch een schrijver op die zichzelf een onmogelijke opdracht gaf, namelijk een boek te schrijven over een mislukte expeditie naar Moskou in het jaar 1492.

Niet alleen voor het personage in het boek bleek dit een onmogelijke route, ook Harry Mulisch zelf is het niet gelukt zijn boek te voltooien. Hij schreef verschillende versies, waarin de regels van fictie en romankunst radicaal overboord worden gegooid. Uiteindelijk is het aan de fantasie van de lezer om dit onvoltooide boek te voltooien.

Op de werktafel van Harry Mulisch lagen op de dag van zijn overlijden aantekeningen, prints, knipsels en boeken. Deze paperassen waren bestemd voor een roman met als titel De tijd zelf.

Drie verhaallijnen komen erin op gang. Aan de aantekeningen is het tastend zoeken van de schrijver af te lezen. Welke thema's, dromen, gedachten en autobiografische gebeurtenissen zouden een bestemming krijgen in het dwingende verband van de roman?

Marita Mathijsen en Arnold Heumakers schreven de begeleidende essays en kozen de dagboekfragmenten.

Opspraak bevat:

1. De zaak 40/61
2. Bericht aan de rattenkoning
3. Het woord bij de daad
4. Over de affaire Padilla
   
5. Het seksuele bolwerk
6. De toekomst van gisteren

Harry Mulisch kijkt altijd met een tegelijk afstandelijke en betrokken blik naar de wereld om zich heen en werpt er zijn politiek-filosofische licht op. Hij schreef controversiële boeken waarmee hij de literaire en politieke wereld in beroering bracht. Het begon in 1961, vijftig jaar geleden, met De zaak 40/61, zijn grote, indringende reportage over het proces-Eichmann in Jeruzalem.

In de twintig jaren die volgden publiceerde Mulisch een aantal boeken waarin hij op alle mogelijke manieren zijn visie op onze wereld uiteenzette: Bericht aan de rattenkoning, Het woord bij de daad, Over de affaire Padilla, De toekomst van gisteren en Het seksuele bolwerk. In Opspraak zijn deze boeken voor het eerst bij elkaar gebracht. Zijn analyses zijn vlijmscherp, zijn conclusies visionair - ze blijken weinig tot niets aan actualiteit te hebben ingeboet

Bericht aan de rattenkoning behandelt de geschiedenis van Amsterdam in de periode 1965-1966. Het is geschreven in augustus 1966, in een drie weken durende woede- en lachaanval. Dat het daarvan de sporen draagt, is volkomen in orde. Het handelt niet alleen over de gebeurtenissen, maar is ook een deel van de gebeurtenissen.

De compositie van de wereld neemt een bijzondere plaats in binnen het oeuvre van Harry Mulisch. Decennialang heeft de auteur aan dit filosofische boek gewerkt. Maar lang bleef het verborgen in de schaduw van zijn literaire werk. Het bleek een volledig uitgewerkt filosofisch systeem te zijn, gebaseerd op de primaire harmonie van het octaaf en onderbouwd met een gedurfde rechtvaardiging van tegenspraken.

Uit het voorwoord bij de eerste druk:

'Zoals uit het voorgaande en ook uit de titel al blijkt, is dit dus een boek met een mateloze pretentie, daaraan kan geen twijfel bestaan, - maar zijn kern wordt gevormd door een maat voor het mateloze, ter vernietiging van de chaos.

Dat neemt niet weg, dat het eigenlijk alleen geschreven had kunnen worden door iemand, die deskundig is op alle terreinen die er in aan de orde komen. Aangezien zo iemand niet bestaat, heb ik het zelf maar gedaan. De gevolgen daarvan zullen niet uitblijven, en ik neem ze voor mijn rekening.

Het is niet verstandig een boek als dit te schrijven, maar de verstandigheid moet men aan de dommen overlaten. Ik zou het mijzelf nooit vergeven hebben als ik mij had laten intimideren door de professie en het niet had geschreven: ik zou niet weten, hoe ik dan mijn sterfbed door had moeten komen'.

De zaak 40/61 beperkt zich niet tot een biografie van Adolf Eichmann of tot de beschrijving van antisemitische gruweldaden, het behelst vooral het zeer persoonlijke ooggetuigenverslag van Harry Mulisch van het historische proces in Jeruzalem (1961).

Verder wordt verslag uitgebracht van een reis naar Berlijn, waar de ruïne van Eichmanns kantoor werd onderzocht, en van een reis naar Polen, waar een bezoek werd gebracht aan het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. De zaak 40/61 is een uniek document, geschreven met een volledig persoonlijke inzet.

Al tijdens de Tweede Wereldoorlog, voordat Harry Mulisch zijn eerste verhaal publiceerde, noteerde hij invallen, observaties en aforismen. Het was zijn manier om het bestaan vorm te geven en de wereld om hem heen te duiden. Dit heeft hij zijn leven lang volgehouden.

Ik kan niet dood zijn is een verzameling van de meest rake bespiegelingen die Harry Mulisch over een periode van zestig jaar optekende. Sommige belandden al in zijn boeken, andere bleven in schriftjes, op losse velletjes en op blocnotes in zijn werkkamer liggen en verschijnen hier, verzameld door Kitty Saal en Johan Kuiper, voor het eerst in druk.

Met een onstuitbare nieuwsgierigheid en een feilloos instinct bestudeerde en beschouwde Harry Mulisch de raadsels van het schrijven, van de kunst, van het bestaan, van de tijd en van de dood. Hij deed dat zonder aarzeling, met open vizier en een lach, wetend dat er met ieder antwoord altijd weer nieuwe raadsels opdoemen.

Paniek der onschuld bevat dertien niet eerder door Harry Mulisch gebundelde teksten. De oudste stamt uit 1953, de jongste uit 1978: zijn dankwoord bij de uitreiking van de P.C. Hooftprijs. Daartussen vindt men verhalen, artikelen uit de dagen van politieke actie, aforismen, maar ook zijn stuk bij de dood van Godfried Bomans en zijn afrekening met G.K. van het Reve.

In geconcentreerde vorm biedt deze verzameling een overzicht van Mulisch' schrijverschap, zoals het zich in de vijftiger, de zestiger en de zeventiger jaren ontwikkelde.

Voer voor psychologen bevat:

1. Voer voor psychologen
2. De tegenaarde
3. Harry en het woord
4. Manifesten
5. Zelfportret met tulband

Alleen de titel al is sinds de verschijning een eigen leven gaan leiden. Het boek bevat autobiografische notities, aforismen en herinneringen, allemaal geschreven met de stilistische brille van de grootmeester. Ze vormen een fraai brandpunt van de wereld van Harry Mulisch.